بریده‌هایی از کتاب از معرفت دینی تا حکومت دینی

با هدایت‌های مستمر خدا و با پذیرش هدایت‌ها، جلوه‌های نهفته آشکار می‌شوند، بت‌ها مشخص می‌شوند، صنم‌ها روی نشان می‌دهند، زمینهٔ نظارت و نقد فراهم می‌شود و امکان آزادی و رسیدن به عبودیت فراهم می‌شود؛ چون دل نمی‌تواند خالی بماند، که در غیبت معرفت و نظارت، عادت‌ها و غریزه‌ها هجوم می‌آورند و با شهادت و نقد و سنجش، معرفت و عشق و ایمان و عمل و سپس بلاء و اضطرار، مرکب سلوک تو می‌شوند و تو می‌توانی با پای عجز این راه را طی کنی و با او به سوی او بیایی. آن هدایت‌ها بود و این هم دنیای پیچاپیچ عبودیت...

عبد، آزاده‌ای است که وجودش را کشف کرده، استخراج کرده، شکل داده، و رهبری نموده است. اگر آدم‌ها معادنی هم چون طلا و نقره باشند، پس این کشف و استخراج و شکل دادن و رهبری کردن و در جهت انداختن، کارهای لازمی است که نمی‌توان از آن چشم پوشید و روی برگرفت.

گرفته، عبد، آزاده‌ای است که وجودش را کشف کرده، استخراج کرده، شکل داده، و رهبری نموده است. اگر آدم‌ها معادنی هم چون طلا و نقره باشند، پس این کشف و استخراج و شکل دادن و رهبری کردن و در جهت انداختن، کارهای لازمی است که نمی‌توان از آن چشم پوشید و روی برگرفت.

ما آن قدر برای پاهای کوچک خود، گشاد بازی کرده‌ایم که هیچ گاه احساس تنگنا و ضیق نمی‌کنیم و به وسعتی نمی‌اندیشیم و غم غربتی نداریم و تجربهٔ شهود عالم و شهادت دنیا برای ما شیرین است و گرایش به غیب و دنیایی دیگر را نداریم؛ که چراگاه دنیا برایمان سبز است و سرشار است و با فکر کوچ و رحیل و هجرت بیگانه‌ایم... بیگانه‌ایم... از زندگی و مرگ گذشته، ترس‌ها و امیدها، غم‌ها و رنج‌ها، همه کوچک و حقیر هستند. هنوز ریشه در لولوی گذشته و ترس‌های مبهم و تهدیدهای مسخره دارند. پس کجاست چشمی که تمامی نهفته‌های دلش را زیر و رو کرده باشد و تمامی انبار و انبان گذشته‌اش را بیرون ریخته باشد و برای تمامی احتمالات آماده شده باشد و ابهامی باقی نگذاشته باشد و ترس و رنجی برایش نمانده باشد.

ما به خاطر هیچ و پوچ و بدون محاسبه و اندازه‌گیری، از صبح تا شام خود را به خدایانی سپرده‌ایم و از محرک‌هایی الهام می‌گیریم. به خاطر حرف‌ها و وسوسه‌هایی می‌میریم و زندگی می‌کنیم که در برابر سنجش و نقد ما به مسخره و طنز بدل می‌شوند. من فراموش نمی‌کنم که یک روز جمعه از یک زمستان سرد را میان برف‌های قندیل بسته جوی‌ها و در کنار پیاده‌روها چه طور به دنبال ته سیگارهای آن روزها که تا آخرش را می‌کشیدند به سر آوردم و برای سیگار کشیدن آن‌ها را تصفیه کردم و در یک کاغذ کاهی پیچیدم و سیگار را کشیدم و از نفس افتادم و تا امروز هم دیگر هوس کشاکشی نداشته‌ام... راستی چه قدر مسخره!!

" ان صلوتی ونسکی ومحیای و مماتی للّه...": انسان، در عبادت‌ها و کارهای قدسی زودترصبغهٔ الهی می‌گیرد. آن‌چه دیرتر به محور خدایی ملحق می‌شود، زندگی و مرگ ماست؛ محرک‌های ما و حرکت‌های گوناگون ما است. این‌ها هستند که باید کنترل بشوند و این کنترل آن‌گاه تحقق می‌یابد که تو در برابر تمامی این محرک‌ها بایستی و با آن‌ها کلنجار بروی.

و به عبودیت منتهی می‌شود، نه علم و قدرت که: " ان اعبدونی هذا صراط مستقیم". عبودیت صراط است و عبادت و خدمت به خلق و عشق و محبت و کارهای خوب، همه سبیل هستند و این سبیل‌ها اگر از عبودیت بگذرد و در نیت و سنت و اهمیت پالایش بیابد، ارزش می‌یابد؛ چون تمامی تعلق‌های آدمی که آرمان‌ها و انداد او را می‌سازند حتی آرمان‌هایی مثل آزادی و عدالت و عرفان و تکامل، مادام که از عبودیت عبور نکند، ارزش نمی‌یابد؛ که عبودیت در تعمیم و تخصیص و تقیید این آرمان‌ها، حرف آخر را دارد. در واقع ما از صراط به سُبُل می‌رسیم، که: " والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سُبُلنا"؛ کسانی که در عبودیت جهاد کرده‌اند به هدایت راه‌های واصل راه می‌یابند.

که: " ان تتقوا اللّه، یجعل لکم فرقانآ" و این فرقان، سرتاسر اهداف و روش‌ها و اعمال آدمی را زیر پوشش می‌گیرد. هدایت به نقش آدمی به جای شغل او، و هدایت به وضعیت و موضع‌گیری، به جای شرایط و موقعیت‌ها، و هدایت به مسؤولیت‌ها، به جای افتخار به نعمت‌ها و تظاهرها و خودنمایی‌ها، هدایت‌هایی است که آدمی را با ظرفیت و با ظرافت همراه می‌سازد و به جای کثرت نعمت و حرص و بخل و حسد و حزن و خوف بر نعمت‌ها، او را به کوثر وبهره برداری زیاد و خیر کثیر می‌رساند.

که استدلال و استنتاج و انتزاع و تعمیم و تجرید از کارهای ذهن است که بر روی هر گونه تجربه‌ای، چه حضوری و چه باطنی و چه حسی، می‌تواند انجام شود و بینش و علم و عمل را در خود بگیرد. با این تفاوت که تجربه‌های حضوری خالص‌ترین تجربه‌های ما هستند و از آفت‌های خطا و اشتباه حواس و تیه‌های گوناگون برکنار هستند و همین است که این تجربه‌ها برای امی‌ها کارسازتر و مؤثرتر هستند و این هدایت‌ها آن‌ها را به اندازه‌ها و ارزش‌ها و برنامه‌ریزی‌های جدید می‌کشاند. با توجه به این اندازه و استمرار و با توجه به ارتباط‌های محتمل و مظنون با دنیاها و عوالم دیگر، گرایش به غیب و به روز دیگر و به اللّه و به وحی در آدمی شکل می‌گیرد و همین گرایش او را متعهد می‌سازد و به عبودیت می‌رساند و به تسلیم و تفویض راه می‌دهد.

که استدلال و استنتاج و انتزاع و تعمیم و تجرید از کارهای ذهن است که بر روی هر گونه تجربه‌ای، چه حضوری و چه باطنی و چه حسی، می‌تواند انجام شود و بینش و علم و عمل را در خود بگیرد. با این تفاوت که تجربه‌های حضوری خالص‌ترین تجربه‌های ما هستند و از آفت‌های خطا و اشتباه حواس و تیه‌های گوناگون برکنار هستند و همین است که این تجربه‌ها برای امی‌ها کارسازتر و مؤثرتر هستند و این هدایت‌ها آن‌ها را به اندازه‌ها و ارزش‌ها و برنامه‌ریزی‌های جدید می‌کشاند.

از هنگامی که نیروی تعقل و سنجش در او فعال می‌شود و او بر وجود خود و اهداف خود و روش‌های خود نظارت می‌کند، تولد انسانی او آغاز می‌شود. انسان در این مرحله از وقوف و بینش، بودن، برای چه بودن و چگونه بودن خود را زیر سؤال می‌برد و از طبیعی‌ترین حالت‌های خود می‌پرسد و بر آن‌ها نظارت می‌کند. این وقوف و بینش، بر هر نوع بحث علمی، فلسفی، عرفانی و روانی و اجتماعی مقدم است. در واقع همراه این بینش، انسان به طرح جامع علم و عمل و آرزوهایش می‌رسد و هر گونه حرکت علمی و عملی در این طرح می‌گنجد و برای تأمین این بینش، به ادراکات حضوری و تجربه‌های حضوری روی می‌آوریم و با تعمیم و تجرید و انتزاع و استدلال، این تجربه‌های حضوری به طرح و بینش و چارچوب علم و عمل خویش می‌رسیم.

از هنگامی که نیروی تعقل و سنجش در او فعال می‌شود و او بر وجود خود و اهداف خود و روش‌های خود نظارت می‌کند، تولد انسانی او آغاز می‌شود. انسان در این مرحله از وقوف و بینش، بودن، برای چه بودن و چگونه بودن خود را زیر سؤال می‌برد و از طبیعی‌ترین حالت‌های خود می‌پرسد و بر آن‌ها نظارت می‌کند. این وقوف و بینش، بر هر نوع بحث علمی، فلسفی، عرفانی و روانی و اجتماعی مقدم است. در واقع همراه این بینش، انسان به طرح جامع علم و عمل و آرزوهایش می‌رسد و هر گونه حرکت علمی و عملی در این طرح می‌گنجد و برای تأمین این بینش، به ادراکات حضوری و تجربه‌های حضوری روی می‌آوریم و با تعمیم و تجرید و انتزاع و استدلال، این تجربه‌های حضوری به طرح و بینش و چارچوب علم و عمل خویش می‌رسیم.

و همان طور که رسول خدا را با اجماع مردم و یا اجماع اهل مدینه و یا اجماع اهل حل و عقد انتخاب نمی‌کنند، همین طور خلیفه را نمی‌توان با این روش‌ها شناسایی کرد و نمی‌شود که رسول خدا به فکر سرپرست امت و خلیفهٔ پس از خود نباشد و برای پس از وفات کسی را مشخص نکرده باشد و مثل ابوبکر و عمر و یا تمامی خلفای بعد دلسوزتر از او باشند. اکنون که ملاک خلافت و رسالت هم پای هم گردید، باید تعیین سرپرست و وظیفه با نص و با همان ملاک مشخص گردیده باشد.

من گفتم در موضوع ولایت و خلافت ـ مثل موضوع رسالت ـ من از نقل و روایت شروع نمی‌کنم. من از این نقطه آغاز می‌کنم که روابطی دارم، با خودم، با اشیاء، با افراد و با ملت‌ها. من در این روابط امکاناتی دارم: علمی و تجربی، عقلی و فلسفی، قلبی و اشراقی، و احساسی و غریزی. آیا این امکانات، کفاف روابط من را می‌دهد؟ اگر به این نتیجه رسیدیم که آری، پس دیگر نه رسول می‌خواهیم و نه خلیفه. آدمی می‌ماند و خودش و رها می‌شود و به خود واگذار می‌گردد. اگر به این نتیجه رسیدیم که خیر، این‌ها کفاف نیازهای آدمی را نمی‌دهد، آن وقت هم رسول می‌خواهیم و هم پس از رسول به کسی محتاج هستیم که همان خصوصیات آگاهی و آزادی را داشته باشد و ارتباط با غیب و شهود این عالم را داشته باشد و آدمی را در تمامی راهش امام و جلودار باشد.

اَشْهَد اَنَّ مُحَمَّدآ عَبْدُهُ وَ رَسُولُه و همراه عبد و رسول به عبودیت دعوت می‌کند و با عبودیت حرکت می‌کند و همراه سرشاری و غنای باطنی به عدل و احسان روی می‌آورد. این گونه در سورهٔ بقره آیهٔ ۲۳ " یا اَیها النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکمُ الَّذی خَلَقَکمْ" با " اِنْ کنْتُمْ فی رَیبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا..." مربوط می‌شود که عبد او با عبودیت به عبودیت او دعوت می‌کند. این عبودیت به جمع و ربط عادلانه و محسنانه می‌رسد و از اثم و عدوان جدا می‌شود و این آیه " اَنْ لا تَعْبُدُوا اِلّا اِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ اِحْسانا وَ بِذِی‌الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنآ" با آیهٔ " تَظاهَرُونَ عَلَیهِمْ بِالاِْثْمِ وَ الْعُدْوان..."، مدار را کامل می‌نماید؛ که عبودیت در وجههٔ اثبات، بر انگیزه و هدف و روابط اثر می‌گذارد و در وجههٔ نفی، تعلق‌ها و انداد را می‌شکند. با نفی تعلق‌ها، به غنا و امن باطنی و به عدل و احسان راه می‌دهد: " وَ لَهُ الْحَمْدُ عَلی ما هَدانا".

البته اگر این قدرت و نفوذ دینی در سطح معرفت به آفت‌های وهم و خیال آلوده شود، و در سطح جامعه به تحول تلقی‌ها و تربیت مهره‌های کارآمد و جاسازی و جای گزینی آن‌ها نپردازد، ناچار در طرح دیگران گرفتار خواهد شد و به صورت اهرم و عامل آن‌ها عمل خواهد کرد؛ که حکومت دینی بدون تحول تلقی و ارزش در تودهٔ مردم و بدون تربیت مهره‌های کارآمد، گرفتار استبداد و اضمحلال خواهد شد.

و ناچار این معرفت دینی با این خصوصیات، زمینهٔ تحقق قدرت و تحول و انتقال قدرت را در جوامع بدوی و یا شهری و یا صنعتی و یا غیرصنعتی، فراهم می‌سازد و با تربیت مهره‌های کارآمد و با نفوذ دادن آن‌ها به حرکت جوامع مختلف موفق می‌شود و نظام‌های مسلط را درهم می‌شکند.

۸ ـ جمعیت ساز و قدرت پرداز است؛ چون بر انگیزه و هدف و روابط تأثیر گذار است. ۹ ـ سازمان‌گرا و تشکل ساز است، آن هم تشکلی ولایتی و همراه بینات و کتاب و میزان. ۱۰ ـ سیاست گذار است؛ خصلت رهبری دارد.

این معرفت دینی به عهد و عبودیتی تعبیر می‌شود که این خصوصیات را دار است: ۱ ـ استقلال از علم و فلسفه و عرفان: از این‌ها بی نیاز است و به این همه می‌دهد و این‌ها را در طرح خود می‌سازد. ۲ ـ مسیطر و مؤثر است؛ چون به وسعتی توجه دارد و محدوده‌ها را در نظر دارد. ۳ ـ بر حس و وهم و خیال و فکر و عقل و عاطفه، تأثیر می‌گذارد و شناخت و احساس و عمل را گره می‌زند. ۴ ـ ارزش ساز است. ۵ ـ عمل آفرین است. ۶ ـ ظرفیت بخش است. ۷ ـ نظام آفرین است:

در این مرحله نه تنها علم که حتی عقل و قلب آدمی هم، کارساز نخواهد بود؛ که علم و فلسفه و عرفان او کفاف این همه رابطه و این همه مشکل را نمی‌دهد. در این وسعت، آدمی به وحی و به عهد نیاز دارد. وحی، بینات و کتاب و میزان را در بر می‌گیرد. وحی، روش‌ها و اهداف و احکام را در بر می‌گیرد، وحی در این نگاه، همراه رسول و تربیت او و روش‌های اوست و رسول با توجه به قدر و استمرار و ارتباط انسان و با توجه به ارزش‌ها و اهداف انسان، به تقدیر و تدبیر و تربیت و تشکل انسان روی می‌آورد. رسول به انسان سه گونه می‌آموزد: عَلَّمَ الاِْنْسانَ ما لَمْیعْلَمْ؛ عَلَّمَ الاِْنْسانَ ما لایعْلَم؛ عَلَّمَ الاِْنْسانَ ما لَمْیکنْ یعْلَم؛ آن‌چه را که نمی‌دانست، آن‌چه را که نمی‌داند و آن‌چه را که نمی‌تواند بداند. این همه در حوزهٔ معرفت دینی قرار می‌گیرد.