بریده‌هایی از کتاب اعتراف

سلیمان می‌گوید: «در جهان همه چیز ــ چه حماقت چه خردمندی، چه ثروت چه تهیدستی، چه شادی چه غم ــ همه پوچ و باطل است. انسان خواهد مرد و هیچ چیز باقی نخواهد ماند. و این احمقانه است.»

حتی آرزوی دانستن حقیقت را هم نداشتم، زیرا حدس می‌زدم این حقیقت در چه نهفته است. حقیقت آن بود که زندگی بی‌معناست.

سقراط هنگامی که برای مرگ آماده می‌شد، گفت: «ما می‌توانیم فقط تا همان اندازه که از زندگی فاصله می‌گیریم، به حقیقت نزدیک شویم. ما که دوستدار حقیقتیم، در زندگی به دنبال چه هستیم؟ به دنبال آن که از جسم و از همه بدی‌های برخاسته از زندگی جسمانی خلاص شویم. اگر این‌طور است، پس چطور می‌توانیم خوشحال نشویم که مرگ دارد به سراغمان می‌آید؟»

پیشتر خود زندگی به نظرم سرشار از معنا بود و دین تأییدی قهری بود بر گزاره‌های غیرعقلانی و بی‌ارتباط با زندگی که مطلقا به آنها نیازی نداشتم. در آن زمان از خودم می‌پرسیدم معنای این گزاره‌ها چیست و هنگامی که اطمینان یافتم معنایی ندارند، آنها را کنار گذاشتم. ولی اکنون، برعکس، اطمینان راسخ داشتم که زندگی من هیچ معنایی ندارد و نمی‌تواند داشته باشد، و گزاره‌های دین نه تنها به نظرم غیرلازم نمی‌آمد، بلکه با تجربه‌ای غیرقابل انکار اطمینان پیدا کرده بودم که فقط این گزاره‌های دین به زندگی معنا می‌دهند. پیشتر به آنها به چشم حرف‌های مطلقا غیرلازم و نامفهوم می‌نگریستم، ولی اکنون، اگر هم آنها را نمی‌فهمیدم، باز می‌دانستم معنایی دارند و به خودم می‌گفتم باید برای درک آنها آموزش ببینم.

همیدم آنچه حقیقت را از من پنهان می‌داشت، بیش از آنکه گمراهی اندیشه‌ام باشد، خود زندگی من در آن شرایط ممتاز لذت‌پرستی و ارضای هوس‌ها بود که در آن، روزگار می‌گذراندم. دریافتم این پرسشم که زندگی من چیست و این پاسخ که «شرّ» است کاملاً درست بود. تنها چیز نادرست آن بود که پاسخی را که فقط مربوط به من بود، به کل زندگی تعمیم می‌دادم: از خودم می‌پرسیدم زندگی من چیست، و پاسخ می‌گرفتم: شرّ و بی‌معنا. و به‌راستی نیز زندگی من ــ زندگیِ بنده امیال‌ــ بی‌معنا و شرّ بود و به همین دلیل پاسخ «زندگی شرّ و بی‌معناست» فقط به زندگی من مربوط بود و نه به کلِ زندگی بشری.

از خودم می‌پرسیدم: معنای زندگی من ورای زمان و مکان و علت و معلول چیست؟ ولی به این پرسش پاسخ می‌دادم که: معنای زندگی من در چارچوب زمان و مکان و علت و معلول چیست؟ حاصل این می‌شد که پس از تفکر فراوان و پرزحمت، پاسخ می‌دادم: هیچ.

هر قدر هم اکنون به نظرم عجیب و غیرقابل باور و غیرقابل درک برسد که چطور می‌توانستم ضمن اندیشه‌هایم درباره زندگی، از زندگی جامعه بشری که از هر سو مرا دربرگرفته بود، غافل بمانم و چطور می‌توانستم تا این حدّ مضحک دچار گمراهی شوم که فکر کنم زندگی من، سلیمان و شوپنهاور زندگی حقیقی و معمولی است و زندگی میلیاردها انسان دیگر چیزی است که ارزش توجه ندارد، هر قدر هم این موضوع اکنون به نظرم عجیب برسد، می‌بینم که به‌راستی همین گونه بوده است.

اگر عقل نبود، پس اصلاً زندگی برای من وجود نداشت. پس چگونه این عقل که آفریننده زندگی است، زندگی را نفی می‌کند؟ یا از سوی دیگر: اگر زندگی نبود، عقل من هم نبود، یعنی عقل، زاده زندگی است. زندگی همه چیز است. عقل ثمره زندگی است و این عقل، خود زندگی را نفی می‌کند. احساس می‌کردم اینجا چیزی درست درنمی‌آید.

وظیفه دانش تجربی، تعیین توالی علت و معلولی پدیده‌های مادی است. کافی است دانش تجربی به مسئله علت غایی بپردازد تا حاصلش چرند از آب درآید. وظیفه علوم انتزاعی شناخت ذات زندگی است که فراتر از مسئله علت و معلول است. اگر علوم انتزاعی به مطالعه پدیده‌های علّی، مانند پدیده‌های اجتماعی و تاریخی، بپردازد آن هم حاصلش چرند از آب درمی‌آید.

برای پاسخ به پرسشِ پیش روی هر انسان: «من چه هستم؟» یا: «برای چه زندگی می‌کنم؟» یا: «چه باید بکنم؟» انسان باید نخست به این پرسش پاسخ گوید که: «زندگی کل نوع بشر که بر ما ناشناخته است، آن زندگی که ما تنها قادر به شناختن بخش بسیار کوچکی از آن در مقطع زمانی بسیار کوچکی هستیم، چیست؟» یعنی انسان برای آنکه خودش را بشناسد، باید ابتدا این بشر اسرارآمیز را بشناسد، نوعِ بشری که از انسان‌هایی همانند خود او تشکیل شده است، انسان‌هایی که آنان نیز خودشان را نمی‌شناسند. باید اعتراف کنم روزگاری بود که به این چیزها باور داشتم؛ همان روزگاری که آرمان‌های محبوب خودم را داشتم که هوس‌های مرا توجیه می‌کردند، همان روزگاری که می‌کوشیدم نظریه‌ای ابداع کنم که بر اساس آن، بتوانم به هوس‌های خودم به چشم قانون بشری بنگرم. ولی به محض آنکه مسئله زندگی با تمام وضوح در درونم برانگیخته شد، این پاسخ بلافاصله همچون گردوغبار در هوا پراکنده شد.