بریده‌هایی از کتاب هاگاکوره: کتاب سامورایی

کسی که به‌خاطر تسلط بر یک فن و هنر اعتبار یافته، ابله است. چراکه او از سر بلاهت، همه‌ی اندیشه‌ی خود را در یک کار می‌نهد و به هیچ‌چیز دیگری نمی‌اندیشد و از این‌رو در کار خود متبحر میشود. چنین شخصی بی‌ارزش است.

مهم نیست چه کاری در برابر توست، مهم آن است که در این جهان هیچ‌چیز غیرممکنی وجود ندارد. اگر انسان عزم خویش استوار دارد، می‌تواند آسمان و زمین را آن‌گونه که می‌خواهد تکان دهد. اما چون انسان بی‌دل‌وجرئت است، نمی‌تواند عزم بر این کار دارد. این‌که تو بتوانی آسمان و زمین را به‌آسانی تکان دهی، همه به نیروی عزم و اندیشه‌ی تو بستگی دارد.

اگر کاری هست که باید انجام شود، بهتر است به دیگران تکیه نکنی.

استاد ایتای می‌گفت، حتا یک خطاط ناشی اگر از الگویی مناسب تقلید کند و در این کار پشتکار به خرج دهد در هنر خوشنویسی چیره‌دست خواهد شد. سامورایی نیز می‌تواند به مدارج عالی دست یازد، اگر سامورایی خوبی را به‌عنوان الگوی خود بپذیرد.

حتا اگر روشن باشد که در پایان شکست خواهی خورد، انتقام بگیر. در این نکته نه اندیشه جای دارد و نه تکنیک مبارزه. مرد واقعی به پیروزی و شکست نمی‌اندیشد. او بی‌باکانه به‌سوی مرگی جنون‌آسا هجوم می‌برد. با این کار، از رؤیاهای خود بیدار خواهی شد.

استاد یاگیو یک‌بار گفت، «من راه شکست دیگران را نمی‌شناسم، تنها می‌دانم چگونه می‌توانم بر خویش چیره شوم.»

جنگجویان قدیم سبیل می‌گذاشتند، چراکه در گذشته به علامت آن‌که یک مرد در جنگ کشته شده است، گوش و دماغش را می‌بریدند و به اردوی خود می‌بردند، و برای آن‌که آن شخص با یک زن اشتباه گرفته نشود، سبیلش را نیز به‌همراه بینی‌اش می‌بریدند. در این هنگام اگر بر سر وی سبیل نبود، سر جنگجو را به دور می‌انداختند، تا با سر یک زن اشتباه نشود. از این‌رو، سبیل گذاشتن یکی از طریقت‌های سامورایی‌ها بود تا بدین‌سان هیچ‌گاه سرشان پس از مرگ به دور افکنده نشود.

جوهره‌ی سخن گفتن در هیچ نگفتن است. اگر فکر می‌کنی می‌توانی کاری را بدون حرف زدن به انجام رسانی، پس آن را بدون حرف زدن انجام ده.

مردی می‌گفت، «شکل دو چیز را می‌دانم، و آن دو، شکل عقل و شکل زن است.» وقتی از او در این‌باره پرسیدند، پاسخ داد، «عقل چهارگوشه است و حتا در شرایط سخت نیز تکان نمی‌خورد. زن گرد است. فرق بین خوب و بد یا حق و ناحق را تشخیص نمی‌دهد و در هر سمت‌وسویی سرگردان است.»

در طول تمام زندگی خویش هر روز گامی به پیش بردار و مجرب‌تر از دیروز و امروز باش. این روند پایانی ندارد.

هیچ‌چیز برتر از حکمرانی با عطوفت و خیرخواهی نیست. اما، کشورداری با این روش کار سختی نیز هست. اگر عطوفت تو دامان همه را نگیرد نشانه‌ی غفلت و بی‌توجهی توست. پس اگر کشورداری با عطوفت و سخاوت سخت است، بهتر آن باشد که سختگیرانه کشورداری کنید. کشورداری سختگیرانه یعنی قبل از آن‌که مشکلی ظاهر شود سختگیر باشید، و کارها را به‌گونه‌ای انجام دهید که شری به پا نخیزد. سختگیر بودن پس از به پا شدن شر مثل دام گذاشتن است. انسان‌های معدودی هستند که وقتی یک‌بار سوختند، باز هم در قبال آتش مرتکب اشتباه شوند. بسیاری از کسانی که آب را دست‌کم می‌گیرند، عاقبت غرق خواهند شد.

آمده است که اوکوبو دوکو در جایی گفته: می‌گویند آن‌هنگام که کار جهان به پایان خویش نزدیک می‌شود، زمین از وجود بزرگان هنر خالی می‌شود. من این حرف را نمی‌فهمم. به گیاهانی همچون پئونی، آزالیا و کامیلیا نگاه کنید! آن‌ها گل‌های زیبایی خواهند داد، چه پایان جهان باشد و چه خیر. اگر مردان کمی به این حقیقت فکر کنند، موضوع را درک خواهند کرد. و اگر مردم حتا به استادان همین زمانه نیز توجه کنند، می‌بینند که استادان زیادی در هنرهای مختلف وجود دارند. اما این تصور در مردم القا می‌شود که پایان جهان نزدیک است و آن‌ها نیز دیگر تلاشی از خود به خرج نمی‌دهند. این شرم‌آور است. زمانه مقصر هیچ چیزی نیست.

در هر گونه کشمکش یا حتا در جروبحث‌ها، گاه به‌سرعت باختن ما باشکوه است. همین وضعیت را در کشتی سومو نیز می‌توان مشاهده کرد. کار آن کس که بخواهد تنها به پیروزی فکر کند، و از هر روش نادرستی استفاده کند، از شکست خوردن بدتر است. چنین انسانی هم پست و هم بازنده است.

با یک نگاه، میزان عظمت هر فرد به‌راستی مشخص می‌شود. عظمتی است در ظاهر فرد؛ عظمتی است در سیمای آرام؛ عظمتی است در خاموشی. عظمتی است در رفتار به آداب؛ عظمتی است در رفتار صمیمانه. در نگاه نافذ و نظر قاطع نیز شاید که فضیلتی بزرگ نهفته باشد. همه‌ی این‌ها در ظاهر انسان عیان می‌شود. اما در انتها، مبنای این عظمت، سادگی فکر و پاکیزگی روح است.

کن‌شین یوئه‌سوگی می‌گفت، «من نمی‌دانم چگونه می‌توان همیشه پیروز بود؛ فقط می‌دانم در هر شرایطی نباید عقب ماند.»

وقتی میهمانان در حال ترک خانه هستند، احساس نارضایتی از گفتن کلام خداحافظی بسیار مهم است. اگر این احساس وجود نداشته باشد، چنین به‌نظر خواهد رسید که میزبان احساس ملال می‌کند و زین‌سان، تمام شیرینی گفت‌وگوهای آن روز و شب میهمانی از بین خواهد رفت.

اگر کسی بگوید شرط سامورایی بودن در یک کلام چیست، باید گفت اساس آن سر سپردن در راه امیر است. و اگر کسی بازپرسد پس از آن چه، باید گفت بالاتر از هر چیز آن است که سامورایی در جان خویش، خِرد، انسانیت و شجاعت داشته باشد.[۱] داشتن این سه فضیلت شاید برای مردم عادی دور از دسترس به‌نظر آید، اما برای سامورایی سهل است. خِرد چیزی نیست جز در میان گذاشتن امور با دیگران. حکمت بی‌پایان از همین نشئت می‌گیرد. انسانیت حاصل کار کردن برای دیگران و رنج بردن برای آنان و ارجح دانستن آنان است. شجاعت یعنی دندان‌های خویش را به‌هم فشردن و به پیش رفتن. با دندان‌های به‌هم‌فشرده به پیش رو؛ این است شجاعت. و توجهی به شرایط نکن. نیازی به دانستن هر چیزی که فراتر از این سه باشد نیست.

امیر ایاسو می‌گفت، «اساس حکمرانی بر کشور در زمان صلح، شفقت است، زیرا وقتی انسان به مردم به‌مثابه‌ی فرزندان خویش بنگرد، مردم نیز به او به چشم پدر خویش می‌نگرند.»

بزرگی و ژرفای دل آدمی را پایانی نیست. جای کافی برای همگان هست. دلیل آن‌که ما هنوز هم فرزانگان سه پادشاهی باستان را ستایش می‌کنیم آن است که شفقت ایشان دامان ما را نیز گرفته است.

«اگر از منظر شفقت به دنیا بنگری، کسی نیست که از او بیزار باشی. آن‌که گناه کرده است بیشتر از همه شایان ترحم است.»