بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

کسانی که در وجود خود مِیل و رغبتی به کفار و ملحدین احساس می‌کنند، شاید به این دلیل است که در باطن وجودشان تکبّر دارند و در نتیجه خود را همجنس با کفار و ملحدین می‌یابند و احساس قرابت و دوستی می‌کنند. طبیعی است که چنین افرادی نسبت به مؤمنین احساس نفرت کنند و خود را از آنان دور بدانند.

از امام صادق (ع) پرسیدند: «کمترین درجهٔ الحاد و کفر چیست؟» ایشان فرمود: «کمترین مرتبهٔ الحاد، کبر است.» به این ترتیب، کسانی که اهل تکبّر هستند، در واقع به درجه‌ای از کفر و الحاد رسیده‌اند.

اگر می‌خواهید بدانید که مراد از «برتری‌طلبی» که در این آیه آمده چیست، کافی است به کلام امیرالمؤمنین (ع) رجوع کنید که فرمودند: «اگر شخصی دوست‌داشته باشد که بند کفشش از بند کفش دوستش بهتر باشد از مصادیق این آیه خواهد بود.» تکبّر حتی در این حد مضرّ است و این قدر راحت، وارد قلب انسان می‌شود.

خداوند متعال می‌فرماید ما آخرت را برای کسانی قرار دادیم که تکبّر ندارند و نمی‌خواهند در زمین برتری‌طلبی کنند: «تِلْک الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ.»

تکبّر موجب هلاکت اهل معصیت هم می‌شود. یعنی ممکن است انسان معصیت‌کارِ بدون تکبّر، نجات یابد و نابود نشود. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «ابلیس عصیان کرد و هلاک شد چون معصیتش با تکبّر همراه بود، ولی آدم (ع) معصیت کرد ولی هلاک نشد چون گناهش با تکبّر همراه نبود.» این حدیث نورانی، به روشنی بدتر بودن تکبّر را نسبت به سایر بدی‌ها نشان می‌دهد.

تکبّر می‌تواند اهل طاعت را نابود کند، چه رسد به اهل معصیت. به عنوان نمونه می‌توان به ابلیس اشاره کرد. ابلیس تا زمانی که تکبّر خود را بُروز نداده بود، اهل طاعت محسوب می‌شد و تا آن مرتبهٔ بلند صعود کرده بود، ولی تکبّر او را فروانداخت. به همین دلیل، اهل طاعت نباید از خطر تکبّر غافل شوند.

میزان تواضع علی ابن ابی‌طالب (ع) را هم نمی‌توان تصور کنیم. او که در خانهٔ خدا متولد شده بود، و اگر ذره‌ای از علم او و مختصری از هر یک از توانایی‌هایش را در نظر بگیریم از همهٔ اهل عالم بعد از پیامبر (ص) سرآمد بود، آن قدر خاک‌نشین بود که به او «ابوتراب» می‌گفتند.

پیامبر گرامی اسلام (ص) با آن همه عظمت که فخر کائنات است، تمام عالم وجود بعد از خلقت نور او آفریده شده است، از همهٔ بدی‌ها مبرّاست و متّصف به هزاران وصف زیبای دیگر هم می‌باشد، هرگاه مجبور می‌شد سخنی از امتیازات خود بگوید، بلافاصله می‌فرمود: «وَ لَا فَخْرَ؛ ولی به آن نمی‌بالم»

امیرالمؤمنین (ع) در حدیث شریفی می‌فرمایند: «فلو رَخَّصَ اللّهُ فی الکبرِ لأحَدٍ مِن عِبادِهِ لَرَخَّصَ فیهِ لِخاصَّةِ أنبیائهِ و أولیائهِ، و لکنَّهُ سبحانَهُ کرَّهَ إلَیهِمُ التَّکابُرَ، و رَضِی لَهُمُ التَّواضُعَ؛ اگر خدا تکبّرورزیدن را اجازه می‌فرمود، حتما به بندگان مخصوص خود از پیامبران و امامان (علیهم السلام) اجازه می‌داد، در صورتی که خدای سبحان تکبّر و خودپسندی را نسبت به آنان ناپسند، و تواضع و فروتنی را برای آنان پسندید.»

گاهی ممکن است دارایی‌های معنوی عامل تکبّر انسان شوند، مخصوصاً وقتی که انسان دیگرانی را که از او کمترند، با خود مقایسه کند. به چنین افرادی باید تواضع اولیای خدا را نشان داد. انصافاً خیلی رو کم‌کُن است.

تواضع یک صاحب مقام را می‌توان در میزان دقت او در بررسی کردن و خوب فهمیدن مشاهده کرد. پس اگر زیاد به خود زحمت فهمیدن نمی‌دهد، همین برای تواضع نداشتنش کافی است؛ یعنی تکبّر کرده است.

امام صادق (ع) هم دربارهٔ اینکه چنین افرادی به دلیل احساس حقارت و ذلتی که در درون خود می‌یابند، تکبّر می‌کنند، می‌فرمایند: «ما مِن رَجُلٍ تَکبَّرَ أو تَجَبَّرَ إلا لِذِلَّةٍ وَجَدَها فی نفسِهِ؛ هیچ انسانی تکبّر یا ستمگری نمی‌کند، مگر به‌خاطر ذلت و حقارتی که در نفس خود احساس می‌کند.»

امام صادق (ع) درکلام دقیقی فرمودند: «الکبرُ قد یکونُ فی شِرارِ النّاسِ مِن کلِّ جِنسٍ» یعنی تکبّر ممکن است در آدم‌هایی از هر جنس و گروهی وجود داشته باشد. بنابراین لازم نیست حتماً متکبّرین از ثروتمندان یا فقیران و یا از گروه عالمان یا جاهلان باشند. آن قدر ابلیس ملعون این تکبّر را ارزان کرده که همه می‌توانند مشتری شوند.

معمولاً تکبّر دو صورت دارد: خودبزرگ‌خواهی و خودبزرگ‌بینی. متکبّر چون تمایل دارد خود را بزرگ ببیند، پس فکر می‌کند بزرگ است؛ و یا چون تمایل دارد بزرگ شود، پس از هیچ تلاش عجولانه‌ای برای بزرگ شدن فروگذار نمی‌کند. به هر حال، همان‌طور که می‌بیند، تکبّر در هر دو حالت، انحراف از آن تمایل فطری است.

باید از مقایسه و اندازه‌گیری‌های نابجا پرهیز کرد، چون اساساً بزرگی هر کس به میزان تقوای او بستگی دارد و جز خداوند متعال هم کسی از میزان آن آگاه نیست.

در دنیا، تفاوت بین مقدّرات انسان‌ها موجب می‌شود که آنها به ورطه مقایسه خود با دیگران بیفتند و پس از مقایسه کردن، رقابت‌ها، عداوت‌ها، خودخوری‌ها و حسادت‌ها آغاز می‌شود.

بعضی وقت‌ها دیگران بیش از خود انسان مایهٔ انحراف او می‌شوند. دیگران با تشویق‌ها و تحقیرهای فراوان امکان تفکر و تهذیب نفس را از انسان می‌گیرند.

عجله در قضاوت و عجله در رسیدن به نتیجه، دو نوع عجلهٔ مهلک در همهٔ خطاهای ما هستند.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «أَکرِهْ نَفْسَک عَلَی الْفَضَائِلِ فَإِنَّ الرَّذَائِلَ أَنْتَ مَطْبُوعٌ عَلَیهَا» یعنی اگر خود را وادار به خوبی‌ها نکنی، طبیعتاً به بدی‌ها کشیده می‌شوی. یعنی هرچند فطرت تو الهی است ولی طبیعت تو به سمت رذائل گرایش دارد.

اگر چه ممکن است آدم‌ها با سلائق مختلف برداشت‌های متفاوتی از کمال داشته باشند، اما در حقیقت یک کمال بیشتر نداریم، که همان رسیدن به کمال مطلق یعنی پروردگار عالم است. و این کمال نیاز به سعهٔ وجودی دارد.