بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

«اللَّهَ اللَّهَ فِی عَاجِلِ الْبَغْی وَ آجِلِ وَخَامَةِ الظُّلْمِ وَ سُوءِ عَاقِبَةِ الْکبْرِ، فَإِنَّهَا مَصْیدَةُ إِبْلِیسَ الْعُظْمَی وَ مَکیدَتُهُ الْکبْرَی؛ خدا را! خدا را در نظر بگیرید! از عاقبت وخیم زورگویی و ستم در این دنیا و آن جهان و از فرجام ناگوار کبر که بزرگ‌ترین دام و سترگ‌ترین نیرنگ شیطان است.»

در کلام دیگری حضرت امیر (ع) تکبّر را زشت‌ترین صفت اخلاقی برمی‌شمرند: «أقبَحُ الخُلْقِ التَّکبُّرُ.» این زشتی در ذات تکبّر نهفته است. هرچند همه می‌توانند زشتی و قباحت آن را درک کنند، اما خوبانی که از این صفت مبرا هستند، بیش از دیگران قبح آن را می‌فهمند.

تکبّر در میان همهٔ رذائلی که انسان می‌تواند به آنها مبتلا باشد دارای جایگاه خاصی است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «إیاک و الکبرَ، فإنّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ و ألأَمُ العُیوبِ، و هُو حِلیةُ إبلیسَ؛ از تکبّر بپرهیز، که آن بزرگ‌ترین گناهان، و دردناک‌ترین عیب‌ها، و زیور شیطان است.»

تکبّر، یا تمایل به بزرگ شدن است و یا توهم بزرگ بودن. تکبّر، تمایلی شتاب‌زده به بزرگ شدن است و تصور ناصحیح از خود داشتن.

تکبّر اندک یعنی کمی «منم» زدن، نَمی علاقه به «تفوّق» بر دیگران داشتن، یک ذره ناراحت شدن از «انتقاد» بجا، کمی سخت‌گیری در «پذیرش» حرف حق، و آنجا که باید، کمی انعطاف‌پذیر نبودن. اینها معانی تکبّر اندک بود. تکبّر انسان زیرک را هم باید به همین معانی دانست؛ منتها مابقی آن در دلش پنهان است، و در رفتارش ظاهر نمی‌شود.

آن چیزی که بدتر از اصل تکبّر است پنهان بودن آن است. وقتی این صفت شوم در وجود انسان پنهان شد، و انسان نخواست وجود آن را درک کند، و بدتر از آن، وجودش را انکار کرد، آن وقت است که این صفت سراغ ایمان انسان می‌آید و سر بزنگاه صاحبش و همهٔ خوبی‌هایش را نابود می‌کند.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «إِنَّ الْحَسَدَ یأْکلُ الْإِیمَانَ، کمَا تَأْکلُ النَّارُ الْحَطَبَ؛ حسادت ایمان را می‌خورد (و از بین می‌برد) همان‌گونه که آتش هیزم را می‌سوزاند.»

هر کس احساس می‌کند ایمانش ضعیف است و بی‌دلیل میزان معنویتش پائین است، یکی از کارهایی که باید انجام دهد این است که به قلب خود مراجعه کند و آن را از حیث وجود یا عدم وجود حسادت دقیقاً بررسی نماید. حسادت همچون خوره، ایمان را نابود می‌کند.

امان از وقتی که انسان حسادت پنهانی نسبت به کسی داشته باشد. حسادت پنهان آثاری غیر قابل پیش‌بینی خواهد داشت. مثلاً حسادت موجب کینه و تلقّی بد از طرف مقابل می‌شود و این برداشتِ منفی، عواقب نامطلوب دیگری را به دنبال می‌آورد.

حسادتی که در دل «زبیر» نسبت به امیرالمؤمنین (ع) در زمان رسول خدا (ص) ایجاد شد و پنهان ماند تا آنکه در عزم بر جنگ جمل تجلی پیدا کرد، نمونهٔ عجیبی از یک عیب پنهان مهلک است که موجب هلاکت صاحبش شد.

حسادت یک عیب فراگیر است، تاجایی که هیچ کس نباید احتمال وجود آن را در خود انکار کند. در مورد فراگیر و عام البلوا بودن این عیب، باید در جای دیگری بحث کرد ولی اجمالاً همه باید تمام تلاش خود را برای پیدا کردن این عیب در وجود خود و نابود کردن آن به‌کار بگیریم.

یکی از معانی سیاسی نبودن همین است که انسان نسبت به سرنوشت دیگران بی‌تفاوت باشد و این همان بی‌رحمی است که گفت: «تو کز محنت دیگران بی‌غمی/ نشاید که نامت نهند آدمی.»

بعضی‌ها هستند که تا دیروز انقلابی بودند ولی حالا دیگر خسته شده و کُفرشان درآمده است. تازه دارد معلوم می‌شود که در دلشان چه چیزهایی پنهان بوده است! آنها الان حاضرند برای رسیدن به خواسته‌های خود با ضدّانقلاب هم‌آوا شده و به ملت خود خیانت کنند. یک ذره رحم و شفقت در دل چنین انسان‌هایی وجود ندارد.

در زمانِ اسارت، گاهی شکنجه‌گرِ بعثی، به دستور مافوقش آن قدر ایشان را می‌زده و شکنجه می‌کرده که خسته می‌شده است. با این وجود صبحِ روزِ بعد، آقای ابوترابی از او عذرخواهی می‌کرد که: «من را ببخش، تو دیشب تا صبح به‌خاطر من مجبور شدی که بیدار بمانی!»

حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (ره) می‌فرمودند: «آنچه معاویه و یزید بالفعل داشتند، ما بالقوه داریم. خیلی به خود مغرور نشویم. این طور نیست که آنها از جهنم آمده باشند و ما از بهشت. به خدا پناه می‌بریم!»

انسان چون خودش را دوست دارد، گناهِ خود را کوچک و کار ثواب خود را بزرگ می‌بیند. در حالی که هم گناه او بزرگ‌تر از آن چیزی است که می‌پندارد و هم ثواب او کوچک‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کند.

دلیل دیگر پنهان ماندن برخی عیوب در وجود انسان، «ترس از یأس» است. یعنی بعضی‌ها به‌خاطرِ ترس از بدبختی یا ترس از اینکه نتوانند خود را اصلاح کنند، عیوب خود را نگاه نمی‌کنند. از اینکه واقعیتِ وجود خود را ببینند، در هراسند، چون می‌ترسند با نگاه‌کردن به واقعیت‌های درونی خویش و دیدن عیوبِ خود، دچار یأس شوند. ابلیس هم برای مأیوس کردنِ انسان همیشه آماده است.

یکی از دلایل بسیار مهمِّ امتحانات الهی این است که انسان نسبت به عیوبِ خود اطلاع پیدا کند و بفهمد چه بدی‌هایی در وجودش پنهان شده که خودش از آنها بی‌خبر بوده است. اگرچه این امتحانات ممکن است انسان را در معرض خطا قرار بدهد.

یکی از مقدمات مهمّ توبه، اعتراف به گناه است. امام باقر (ع) می‌فرماید: «وَ اللَّهِ مَا ینْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِهِ.» امام به خداوند سوگند یاد می‌کند که از گناه نجات پیدا نمی‌کند مگر آن کسی‌که به گناهِ خود اقرار کند.

آنهایی که به عیوبِ خود بصیر و بینا هستند، اگر دچار لغزشی بشوند، زمین خوردنشان شدید نخواهد بود و در صورتِ زمین خوردن، راحت‌تر بلند می‌شوند. اما آنهایی که نسبت به عیوبِ خود شناختی ندارند، یک روزی با سر به زمین می‌خورند و معلوم نیست دیگر بتوانند بلند شوند یا نه. چنین افرادی، حتّی این ظرفیت را دارند که جنایت‌های بزرگی از آنها سر بزند.