بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

آن قدر ابلیس ملعون این تکبّر را ارزان کرده که همه می‌توانند مشتری شوند.

کسانی که در وجود خود مِیل و رغبتی به کفار و ملحدین احساس می‌کنند، شاید به این دلیل است که در باطن وجودشان تکبّر دارند و در نتیجه خود را همجنس با کفار و ملحدین می‌یابند و احساس قرابت و دوستی می‌کنند. طبیعی است که چنین افرادی نسبت به مؤمنین احساس نفرت کنند و خود را از آنان دور بدانند.

اگر در اعماقِ دلِ آدم، بی‌رحمی وجود داشته‌باشد، یک روزی لو می‌رود. کُفری که تهِ دل آدم باشد، یک روزی رو می‌شود. اینکه بعضی‌ها می‌گویند «کُفرم را در نیاور» از همین باب است.

وجود انسان سرشار از پاکی‌های فراوان است، ولی عیوبی که ما داریم مانع بروز این خوبی‌ها و پاکی‌ها می‌شود. اگر عیوب روحی خود را کم کنیم خوبی‌هایمان رو خواهد آمد.

«نفسِ» انسان خاصیتی دارد که بر اساس آن، واقعیت‌ها را شبیه دوست داشتنی‌هایش جلوه می‌دهد. به‌طور کلی علاقه‌های انسان اندیشهٔ او را رهبری کرده و برخی تصورات و تفکرات را به او تحمیل می‌کنند.

هیچ‌گاه نباید انتظار داشته باشیم که تکبّر به نایب امام زمان (عج) در جامعه به وجود نیاید. هیچ دلیل منطقی برای عدم وجود چنین تکبّری در بعضی‌ها که استعداد تکبّر را دارند وجود ندارد.

یکی از دلایل مهم پنهان ماندن تکبّر، شباهت آن با برخی صفات خوب است؛ صفاتی مانند «عزت نفس» و یا «غرور معقولی» که حفظ آن مایهٔ پرهیز از ذلت و خواری می‌شود. وقتی می‌خواهیم عزت خود را حفظ کنیم، چه بسا دچار تکبّر شویم و عدم تشخیص مرز بین این دو موجب پنهان ماندن تکبّر شود.

باید فرزندان خود را تحقیر نکنیم تا در آینده تکبّر نورزند. نباید اطرافیان خود را وادار کنیم تا بخواهند خود را برای ما اثبات کنند و یا لازم ببینند برای حفظ احترام خود در نزد ما، تکبّر بورزند. ما خودمان گرامیشان بداریم.

«جان‌های شما گرانبهاست، پس آنها را جز به بهشت نفروشید.»

امام حسن (ع) می‌فرمایند: «لا ینبغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یتَعاظَمَ، فإنّ رِفعَةَ الذینَ یعلَمونَ عَظَمَةَ اللّهِ أن یتَواضَعُوا، و (عِزَّ) الذینَ یعرِفُونَ ما جَلالُ اللّهِ أن یتَذَلَّلُوا (لَهُ)؛ شایسته نیست کسی که عظمت خدا را درک کرده، برای خود عظمتی قائل شود؛ پس به راستی، عظمت آنان که قدرت خدا را درک کرده‌اند این است که تواضع نمایند و عزّت آنان که شکوه و جلال خدا را دریافته‌اند این است که برای او رام شوند.»

کسانی‌که تکبّر دارند و کسانی که مِیل به کفّار دارند، اغلب ضدِّ ولایت می‌شوند و از مؤمنین هم بدشان می‌آید. به همین دلیل می‌توان گفت یکی از علامت‌های تکبّر پنهان این است که انسان به کفّار علاقه داشته باشد یا اینکه از آنها بَدش نیاید.

بارزترین نمونهٔ تکبّر پنهان را در داستان سقوط ابلیس می‌توان دید. ابلیس شش هزار سال عبادت کرد، ولی یک بدی را در خودش پنهان کرده و به اصلاح آن نپرداخته بود. آن عیب هم تکبّر بود.

می‌توان گفت تکبّر پنهان در بین عیوب پنهانی انسان، وحشتناک‌ترین و خطرناک‌ترین عیب است. چون تکبّر پنهان عیبی است که سبب سقوط بسیاری از افراد خوب شده است. با وجود اینکه خداوند انسان‌های خوب را در بحران‌ها یاری می‌کند و دستشان را می‌گیرد تا از سقوط نجات یابند، ولی اگر تکبّر پنهان در وجود کسی باشد، خدا رهایش خواهد کرد.

همان طور که ذکر شد، تکبّر فقط این نیست که قیافه بگیریم، باد به غبغب بیندازیم یا صدایمان را کلفت کنیم، اینها صورت‌های ابتدایی و کودکانهٔ تکبّر هستند. اگر حرفِ حقّی به ما عرضه شد و آن را نپذیرفتیم، در واقع «متکبّر» هستیم، به همین سادگی! امام صادق (ع) می‌فرمایند: «إنّما الکبرُ إنکارُ الحَقِّ؛ به درستی که تکبّر چیزی نیست جز انکارکردن حق.»

حداقل اثر تکبّر این است که امکان تعلیم را از بین می‌برد. آدم متکبّر که چیزی یاد نمی‌گیرد. یادگیری استعدادی است که نیازمند تواضع است. به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) یادگیری را برای متکبّر منتفی می‌داند: «لا یتَعَلَّمُ مَن یتَکبَّرُ.»

مهم‌ترین آموزه‌ای که پدران و مادران و همهٔ مراکز تعلیم و تربیت می‌توانند برای افزایش بازدهٔ علمی و سرعت یادگیری بچه‌ها به کار بگیرند، آموزش تواضع و دوری از تکبّر به آنهاست؛ چراکه تکبّر مهم‌ترین عاملِ نفهمیدن و کج فهمیدن است. چه خوب است معلّمین، در پیچ و خم تعلیم و تربیت، بیش از همهٔ تعالیم به این بپردازند که در دل دانش‌آموز چیزی از تکبّر باقی نماند. و چه خوب است که در حوزه و دانشگاه هم به خطر تکبّر، به عنوان مهم‌ترین عامل ایجاد رکود علمی، بیشتر توجه شود.

در یکی دیگر از آیات قرآن کریم، خداوند متعال صحنهٔ گفتگوی مأموران عذاب با بعضی از کسانی که در جهنم عذاب می‌شوند را این‌گونه به تصویر می‌کشد: وقتی فرشتگان عذاب آنها را به انواع عذاب‌های دردناک معذب می‌کنند، خطاب به بعضی از آنها می‌گویند: «ذُقْ إِنَّک أَنْتَ الْعَزیزُ الْکریمُ؛ بچش که تو همان ارجمند بزرگواری! (یعنی بچش عذاب را که تو خود را خیلی گرامی می‌داشتی)»

پیامبر اکرم (ص) در کلامی فرمودند: «مَن تَواضَعَ للّهِ دَرجَةً یرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّی یجعَلَهُ اللّهُ فی أعلی عِلِّیینَ، و مَن تکبَّرَ علَی اللّهِ دَرجَةً یضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّی یجعَلَهُ فی أسفلِ سافِلینَ؛ هرکه یک درجه برای خدا فروتنی کند، خدا یک درجه او را بالا می‌برد، (و این ارتقای رتبه ادامه می‌یابد) تا آنجا که وی را در اعلا علیین جای دهد و هرکه یک درجه بر خدا تکبّر ورزد، خدا او را یک درجه فرود آورد تا جایی که وی را در اسفل السافلین جای دهد.»

امام صادق (ع) فرموده‌اند یکی از چیزهایی که خداوند به حضرت داود وحی کرده این است: «یا دَاوُدُ، کمَا أَنَّ أَقْرَبَ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَوَاضِعُونَ، کذَلِک أَبْعَدُ النَّاسِ مِنَ اللَّهِ الْمُتَکبِّرُون؛ ای داود! همان‌گونه که نزدیک‌ترین مردم به خداوند متعال تواضع کنندگان هستند، دورترین مردم هم از خداوند متعال، بزرگی‌فروشان و متکبّران می‌باشند.»

کسی‌که در وجودش تکبّر دارد، نمی‌تواند با مؤمنین کنار بیاید، چون مؤمنین از جنسِ تواضع به خدا بوده و از تکبّر تُهی هستند، لذا جنسِ او با جنسِ مؤمنین تناسب ندارد و به‌همین دلیل از مؤمنین بَدش می‌آید.