بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

یکی از اوصاف اصلی علی (ع)، «ابوتراب» است؛ یعنی حضرت به تعبیری خیلی خاکی بود و در نهایت فروتنی بین مردم زندگی می‌کرد. ولی متکبّر هیچ فضیلتی را برنمی‌تابد و همهٔ تواضع ولی‌خدا را نادیده می‌گیرد.

حداقل اثر تکبّر این است که امکان تعلیم را از بین می‌برد. آدم متکبّر که چیزی یاد نمی‌گیرد. یادگیری استعدادی است که نیازمند تواضع است.

خداوند متعال هم می‌فرمایند که خواندن نماز برای آدم‌ها سخت است، مگر آنکه به خشوع رسیده باشند: «وَ إِنَّها لَکبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعینَ؛ و به درستی که نماز سخت است مگر برای خاشعان.»

اصلاً دعا کردن و استغاثه به درگاه پروردگار تکبّر را از دل زائل می‌کند. گاهی طرح درخواست‌های کوچک و نیازهای سطحی در بارگاه خداوند متعال، برای انسان تواضع به ارمغان می‌آورد؛ تواضعی که به آن بیشتر از رفع حوائجمان نیاز داریم. به همین دلیل است که خدای متعال به حضرت موسی (ع) وحی کرد که حتی نمک طعامت را هم از ما بخواه. ظاهراً به این دلیل نمک طعام مثال زده شده که فراوان است و در کنار هر شوره‌زاری می‌شود آن را یافت.

اساساً یکی از راه‌های مهم خوب شدن، نشست و برخاست با آدم‌های خوب است. برای پیدا کردن تکبّر پنهان هم باید با انسان‌های متواضع نشست و برخاست کنیم تا در مقایسه با الگوی رفتاری و روحیات آنان، به تکبّر احتمالی درونمان پی ببریم. البته این مُجالست در صورتی مفید است که به دنبال اصلاح باشیم، بعضی‌ها هم چون در پی اصلاح خود نیستند، از مُجالست با خوبان بهره‌ای نمی‌برند.

«إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ تَذَکرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون؛ پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و) ناگهان بینا می‌گردند.»

امام باقر (ع) می‌فرماید: «وَ اللَّهِ مَا ینْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِهِ.» امام به خداوند سوگند یاد می‌کند که از گناه نجات پیدا نمی‌کند مگر آن کسی‌که به گناهِ خود اقرار کند.

به فرموده امام صادق (ع) اگر انسان از این بلیهٔ بزرگ نجات یابد، به کرامت بزرگی نائل آمده است: «مَن بَرِئَ مِن الکبرِ نالَ الکرامَةَ؛ هرکه از کبر مبرّا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است.»

چرا به یک «عیب» می‌پردازیم، آیا بهتر نیست از «خوبی‌ها» سخن بگوییم؟ آیا رفع عیب از وجود انسان مهم‌تر از رسیدن به خوبیهاست؟ بله. چون وجود انسان سرشار از پاکی‌های فراوان است، ولی عیوبی که ما داریم مانع بروز این خوبی‌ها و پاکی‌ها می‌شود. اگر عیوب روحی خود را کم کنیم خوبی‌هایمان رو خواهد آمد. شاید به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند، سپس اثر آن را «حکمت» ذکر می‌کنند، بعد اولین اثر این حکمت را خبر یافتن شخص از عیوبش بیان می‌فرمایند

«الکبرُ قد یکونُ فی شِرارِ النّاسِ مِن کلِّ جِنسٍ» یعنی تکبّر ممکن است در آدم‌هایی از هر جنس و گروهی وجود داشته باشد. بنابراین لازم نیست حتماً متکبّرین از ثروتمندان یا فقیران و یا از گروه عالمان یا جاهلان باشند. آن قدر ابلیس ملعون این تکبّر را ارزان کرده که همه می‌توانند مشتری شوند.

در این‌باره امیرالمؤمنین (ع) در کلمات مختلفی می‌فرمایند: «همه انسان‌های متکبّر، حقیر هستند» یا «جز انسان فرومایه کسی تکبّر نمی‌کند» یا «جز انسان فرومایه و بی‌نام و نشان کسی تکبّر نمی‌کند.» امام صادق (ع) هم دربارهٔ اینکه چنین افرادی به دلیل احساس حقارت و ذلتی که در درون خود می‌یابند، تکبّر می‌کنند، می‌فرمایند: «ما مِن رَجُلٍ تَکبَّرَ أو تَجَبَّرَ إلا لِذِلَّةٍ وَجَدَها فی نفسِهِ؛ هیچ انسانی تکبّر یا ستمگری نمی‌کند، مگر به‌خاطر ذلت و حقارتی که در نفس خود احساس می‌کند.»

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «أَکرِهْ نَفْسَک عَلَی الْفَضَائِلِ فَإِنَّ الرَّذَائِلَ أَنْتَ مَطْبُوعٌ عَلَیهَا» یعنی اگر خود را وادار به خوبی‌ها نکنی، طبیعتاً به بدی‌ها کشیده می‌شوی. یعنی هرچند فطرت تو الهی است ولی طبیعت تو به سمت رذائل گرایش دارد.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «إیاک و الکبرَ، فإنّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ و ألأَمُ العُیوبِ، و هُو حِلیةُ إبلیسَ؛ از تکبّر بپرهیز، که آن بزرگ‌ترین گناهان، و دردناک‌ترین عیب‌ها، و زیور شیطان است.» در کلام دیگری امیرالمؤمنین (ع) کبر را در رأس هر طغیانی قرار می‌دهند: «اِحذَرِ الکبْرَ؛ فإنّهُ رأسُ الطُّغیانِ و مَعصیةُ الرَّحمانِ»

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «طوبَی لِمَن شَغلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النَّاس؛ خوشا به سعادت کسی که عیب‌هایش آن قدر مشغولش می‌کند که دیگر به عیبِ مردم نمی‌پردازد.»

شیوهٔ خاصی از زندگی به ما توصیه شده، و مُدلی برای زندگی یک مؤمن طراحی شده است تا عیب‌های او رو بیاید. مثلاً در روایات داریم که مؤمن انتقادپذیر است و هیچ‌گاه با اطمینان از خود دفاع نمی‌کند.

«بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذیرَهُ؛ بلکه انسان از نفس خود آگاه است، هرچند برای خود عذرهایی بتراشد.»

. این سخن امیرالمؤمنین علی (ع) است که می‌فرماید: «جَهْلُ الْمَرْءِ بِعُیوبِهِ مِنْ أَکبَرِ ذُنُوبِهِ؛ یکی از بزرگ‌ترین گناهان انسان این است که به عیوب خود آگاه نباشد.»

ضرت علی (ع) می‌فرمایند: «کفی بِالمَرءِ غَباوَةً أن ینظُرَ مِن عُیوبِ النّاسِ إلی ما خَفِی عَلَیهِ مِن عُیوبِه؛ در کودنی آدمی همین بس که عیب‌های مردم را ببیند و عیب‌های خودش بر او پوشیده بماند.» در آن حدیث شریفی که حضرت فرمودند: «از کیاست و تیزهوشی انسان این است که عیب‌هایش را ببیند و از جهالت انسان همین بس که نسبت به عیوبش جاهل باشد؛ کفی بِالمَرءِ کیسا أن یعرِفَ مَعایبَهُ و کفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یجهَلَ عَیبَهُ.»

هر که باور داشته باشد که از دیگران برتر است از مستکبران است. [راوی می‌گوید] به ایشان عرض کردم: اگر نظرش این باشد که با دیدن گنه‌آلوده بودن دیگری و سلامت [دور از گناه بودن] خودش، از او برتری دارد، چه؟ فرمود: هیهات! هیهات! (چگونه چنین عقیده‌ای پیدا می‌کند) با اینکه شاید گناه او آمرزیده شود ولی تو بازداشت شوی و مورد بازپرسی قرار گیر