بریده‌هایی از کتاب ماهیت و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه

ولی برای دستیابی به هر هدفِ پرچالش به ملاک‌هایی هم نیاز داریم؛ باید معیارها، مقیاس‌ها، الگوها، اصل‌ها، سنجه‌ها، یا آزمون‌هایی داشته باشیم تا با استفاده از آنها داوری کنیم که آیا در حال نزدیک شدن به هدف هستیم یا نه. علاوه بر این، استفادهٔ ما از این ملاک‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که بصیرت، دقت، و قدرت تشخیص ما را بالا ببرد. باید پیوسته بر چگونگیِ اندیشیدنِ خودمان نظارت و آن را ارزیابی کنیم، تا ببینیم که آیا در مسیر صحیح پیش می‌رود یا نه؛ و آیا به اندازه‌ای واضح، درست، دقیق، سازگار، مناسبت‌دار، عمیق، یا همه‌جانبه‌نگرانه هست که هدفِ ما را برآورده کند یا نه.

چارلز داروین ذهن داروین نیز، همانندِ نیوتن و آینشتاین، بیش از آنکه تیز و چابک باشد، دقیق بود: «بیانِ واضح و مختصرِ آنچه در ذهنم می‌گذرد برای من بسیار دشوار است؛ و این دشواری بخش زیادی از وقت من را هدر می‌دهد، اما مزیتش این است که من را وادار می‌کند که دربارهٔ هر کدام از جمله‌ها به مدت طولانی و با جدیت بیندیشم و در نتیجه به تشخیص خطاهای استدلال و خطاهایی که در مشاهداتِ خودم و دیگران هست سوق داده شوم. داروین، به هنگام پیگیریِ پرسش‌های فکری، به‌جای آنکه به حافظه و واکنش‌های سریع اتکا کند، به پشتکار و تأملِ بی‌وقفه اتکا می‌کرد. «هیچ‌وقت نتوانسته‌ام یک تاریخ یا یک خط شعر را بیشتر از چند روز به یاد بسپارم.» در عوض، این شکیبایی را داشت که دربارهٔ هر مسئلهٔ تبیین‌ناشده‌ای چندین سال تأمل و تعمق کند ... «هیچ‌گاه یک اندیشه‌گر یا نویسندهٔ تیز و چابک نیستم: هر کار علمی‌ای که انجام داده‌ام صرفاً بر تعمق، شکیبایی، و سخت‌کوشی مبتنی بوده است.»

اندیشیدنِ جدی زمانی رخ می‌دهد که متعهد به درک یک حقیقت، رسیدن به کنه یک چیز، و فهمِ درست از یک موضوع باشیم. چنین فهمی هیچ ربط و نسبتی با پدیدآوری یا آفرینشِ دلبخواهی و دِیمی ندارد. محدودیت‌ها و ملزوماتِ خاصی باید رعایت شوند؛ چیزهایی بیرون از اراده که اراده باید به آنها تمکین کند؛ نوعی امرِ عینیِ ثابت که باید با کمال دقت به آن توجه کنیم. این واقعیتِ خشک، انعطاف‌ناپذیر، و سخت دقیقاً همان چیزی است که جنبهٔ سنجشگرانه و پدیدآورانهٔ تفکر را در یک کل منسجم جای می‌دهد.

برای مثال، ممکن است اندیشیدنِ شخص هنگامِ رابطه با خانواده و دوستانش خودمحورانه باشد، اما همان شخص در حرفه‌اش (به‌عنوان فیزیک‌دان، معمار، یا شیمی‌دان)‌ سنجشگرانه‌اندیش باشد. فراوان‌اند کسانی که کیفیت کار فکری‌شان در زمینهٔ تخصصی‌شان خوب است، اما در زمینه‌های دیگر عقلانی عمل نمی‌کنند و خود را فریب می‌دهند.

اگر از طریق سنجشگرانه‌اندیشی به تواناییِ شناخت فعال دست پیدا نکنیم، بعید است که یادگیری‌مان دگرگونی شخصی‌ای در ما ایجاد کند. اگر قابلیت‌های فکری‌ای همچون انصاف در ما پرورش پیدا نکند، بعید است به ناسازگاری‌ها و تناقض‌های خودمان پی ببریم.

وقتی از «منطق یک چیز» سخن می‌گوییم، منظورمان یک امر بنیادی و ساده است: نظامی از معناها که چیزی را برای ما فهم‌پذیر می‌کند.

ذهن برای دستیابی به این ورزیدگی باید بیاموزد که مسئولیتِ خودش را بر عهده بگیرد، به خودش نیرو بدهد، مشکلات را کنار بزند و پیش برود، هنگامی که نیاز به موشکافی هست به‌صورتِ آرام و روشمند پیش برود، خودش را وقفِ کاری که بر عهده گرفته بکند؛ باید بیاموزد که دقت و توجهش را بالا ببرد، در خودش تأمل کند و مستغرق شود، سیر اندیشه‌اش را مرور کند و بازبینی کند تا مطمئن شود که همه‌جانبه‌نگرانه، درست، دقیق، و عمیق بوده است.

یک راه برای آنکه اصل و اساسِ سنجشگرانه‌اندیشی را به‌طور خلاصه بیان کنیم این است که بگوییم: سنجشگرانه‌اندیشی هنرِ اندیشیدن دربارهٔ اندیشیدن است به نحوی که: ۱) ضعف‌ها و قوت‌های آن را تشخیص دهد؛ و ۲) در صورت لزوم آن را ارتقا دهد.

داروین، به هنگام پیگیریِ پرسش‌های فکری، به‌جای آنکه به حافظه و واکنش‌های سریع اتکا کند، به پشتکار و تأملِ بی‌وقفه اتکا می‌کرد. «هیچ‌وقت نتوانسته‌ام یک تاریخ یا یک خط شعر را بیشتر از چند روز به یاد بسپارم.» در عوض، این شکیبایی را داشت که دربارهٔ هر مسئلهٔ تبیین‌ناشده‌ای چندین سال تأمل و تعمق کند ... «هیچ‌گاه یک اندیشه‌گر یا نویسندهٔ تیز و چابک نیستم: هر کار علمی‌ای که انجام داده‌ام صرفاً بر تعمق، شکیبایی، و سخت‌کوشی مبتنی بوده است.»

باید بیاموزیم که چگونه بخوانیم، و راه و روش نوشتن را هم یاد بگیریم تا نوشته‌هایمان منسجم و قوی باشند؛ و ...