بریده‌هایی از کتاب ماهیت و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه

تبیین اول. یکی از عامل‌های ابتلا به سرطان ضعف ژنتیکی است. یعنی کسانی که از نظر ژنتیکی ضعیف‌ترند بیشتر به بیماری‌های گوناگون (از جمله سرطان) مبتلا می‌شوند. از طرفی، در کشورهای توسعه‌نیافته، از آنجا که مراقبت‌ها و امکانات بهداشتی کمتر است، افرادی که از نظر ژنتیکی ضعیف‌اند بر اثر بیماری‌های دیگر می‌میرند و در نتیجه ژن‌های قوی‌تر باقی می‌مانند؛ در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته حتی کسانی که از نظر ژنتیکی ضعیف‌اند به کمک مراقبت‌ها و امکانات بهداشتی و درمانی زنده می‌مانند. بنابراین، افرادی که در کشورهای توسعه‌یافته زندگی می‌کنند از نظر ژنتیکی ضعیف‌ترند و استعداد بیشتری برای ابتلا به سرطان دارند. به همین سبب، درصد ابتلا به سرطان در کشورهای توسعه‌یافته بالاتر است.

میان ساختنِ چیزها در عالم اندیشه و سنجشگریِ پیوستهٔ آن «ساختن» ها رابطهٔ متقابل وجود دارد. با دو مثال، این منطقِ دوسویه را به‌صورتِ دقیق‌تر وارسی می‌کنیم. نقاش‌ها، هنگامی که دارند روی بوم نقاشی می‌کنند، هر چند دقیقه یک بار (یا حتی هر چند لحظه یک بار) چند قدم عقب می‌روند و از بوم فاصله می‌گیرند تا نتیجهٔ کارشان را ارزیابی کنند و ببینند خوب است یا بد. به همین ترتیب، شاعران هم کارشان را بارها و بارها ارزیابی می‌کنند. پس از سرودنِ هر شعری، آن را از نظر وزن و قافیه و خیال‌انگیزی و ... بررسی و سنجشگری می‌کنند. بعضی وقت‌ها ممکن است یک شعر را به طور کامل کنار بگذارند. برخی معتقدند شعرهای حافظ بسیار بیشتر از آن چیزی بوده که اکنون در دست ماست و معتقدند وی تنها بخشی از شعرهای خودش را (که پس از سنجشگری‌های دقیق شایسته می‌دانسته) باقی گذاشته است. برخی از حافظ‌شناسان معتقدند که اختلافِ موجود در نسخه‌های گوناگون دیوان حافظ بدین سبب است که خودِ حافظ بارها شعرهایش را سنجشگری و بازنویسی کرده است.

همهٔ اندیشیدن‌ها کیفیتِ یکسانی ندارند. اندیشیدنی دارای کیفیتِ بالاست که از عهدهٔ کاری که قرار است انجام دهد برآید. اندیشیدن است که غایت‌های اندیشیدن را برآورده می‌کند. اگر اندیشیدن غایت نداشته باشد (بی‌هدف باشد) نیز این امکان وجود دارد که، به طور اتفاقی، دستاورد ارزشمندی برای شخصِ اندیشنده به همراه داشته باشد. اما غالباً فقط به ورطهٔ جریانی بی‌پایان از تداعی‌های تحلیل‌نشده که مربوط به گذشتهٔ تحلیل‌نشدهٔ شخص هستند فرومی‌غلطد: «هات‌داگ من را به یادِ بیس‌بال می‌اندازد، بیس‌بال من را به یادِ شیکاگو می‌اندازد، شیکاگو من را به یاد همسایهٔ قدیمی‌مان می‌اندازد، همسایهٔ قدیمی‌مان من را به یادِ مادربزرگم می‌اندازد، او من را به یاد کلوچه‌هایش می‌اندازد، کلوچه‌هایش من را به یاد چیزهایی که دوست ندارم می‌اندازد، چیزهایی که دوست ندارم من را به یاد ... می‌اندازد؛ ... من را به یادِ ... می‌اندازد؛ ... به یادِ ... و ...» تقریباً هیچ‌کس نیازی ندارد که این‌گونه اندیشیدن‌های بی‌هدف، یا رؤیاپردازی یا خیال‌پردازی را یاد بگیرد یا تمرین کند. بیشتر ما، به طور طبیعی، تواناییِ این‌گونه اندیشیدن را داریم. ما ذاتاً در رؤیاپردازی و خیال‌پردازی استادیم.

جنبهٔ خلّاقانهٔ تفکر دارای سویه‌هایی است که ما قادر به فهم کاملِ آنها نیستیم. همین سخن دربارهٔ صورت‌های مختلفِ جنبهٔ سنجشگرانهٔ تفکر نیز صادق است. با این حال، راه‌هایی برای آموزشِ همزمانِ تفکر سنجشگرانه و تفکر خلّاقانه وجود دارد. برای انجام این کار، باید بر این اصطلاحات و کاربردِ آنها در موقعیت‌های عملی و روزمره تمرکز کنیم، معنای محوری آنها را در نظر داشته باشیم، و سعی کنیم از همپوشانی‌هایشان و تأثیر متقابل این دو بر یکدیگر سر در بیاوریم. وقتی تفکر سنجشگرانه و خلّاقانه را به‌صورتِ درست و عمیق بفهمیم، درمی‌یابیم که این دو جدایی‌ناپذیر، به‌هم‌پیوسته، و یکپارچه‌اند.

تفکر نقادانه دانشی است با هدف افزایش توانایی ما در اندیشیدن، استدلال کردن، و نقد کردن*. اما تفکر نقادانه چه فرقی با دانش‌های دیگر دارد؟ تمرکز بیشتر دانش‌ها بر اصلاح یا ارتقای «اندیشه» های ماست، اما تفکر نقادانه این‌گونه نیست. تفکر نقادانه بیش از آنکه به اندیشه‌ها بپردازد به «اندیشیدن» می‌پردازد و سعی می‌کند کیفیت اندیشیدن ما را ارتقا ببخشد. ناگفته پیداست که ارتقای کیفیت «اندیشیدن» بر «اندیشه» های ما در همهٔ زمینه‌ها تأثیر می‌گذارد.