بریده‌هایی از کتاب بارون درخت‌نشین

سرانجام، پس از عمری که وقف ایمان خود کرده بود درگذشت بی‌آن که به درستی بداند به چه چیزی باید ایمان می‌داشت ــ ا مّا تا واپسین لحظه زندگی کوشید ایمانش راسخ باشد.

چگونه می‌توان هم از مردم گریخت و هم از نزدیک با ایشان، و برایشان، زندگی کرد؟ چگونه می‌توان هم به زندگی آدمیان و قراردادهای دیرینه آن پشت پا زد و هم برای آنان، و به کمک خودشان، زندگی نو و نظم نوینی را جستجو کرد؟ بارون روندو به این پرسش‌ها پاسخ می‌گوید. پاسخی نه با وعظ و نظریه‌پردازی که با خود زندگی‌اش، با شیوه زیستنش می‌آموزد که برای آدم همه چیز شدنی است؛ تنها به این شرط که بخواهد و بهای آن را بپردازد.

دوره «روشنایی» است، دورانی است که خرد بر جهان فرمان می‌راند و نوآورانی با تیغ تیز دانایی به ستیز با باورهای کهنه برمی‌خیزند، دوره جوششها و خیزشهایی است که باید انسانی نو از آن زاییده شود.

خلاصه این که ما نیز انگیزه‌های بسیاری برای انقلاب داشتیم. افسوس که در فرانسه نبودیم! در این کشور همواره به علت توجه می‌شود و هرگز به معلول نمی‌پردازند.

مادر سرگرم تماشای آن حباب‌ها بود که اتاق را از رنگین‌کمان پر می‌کرد. ــ چکار دارید می کنید؟ این را با همان لحنی می‌گفت که در کودکی‌مان به کار می‌برد و از ما خرده می‌گرفت که چرا بازیهایی می‌کردیم که به نظر او بیش از اندازه بچگانه و بیهوده بود. با این همه، چنین می‌نمود که شاید برای نخستین بار از بازی ما خوشش آمده است. حباب‌های صابون تا نزدیک چهره‌اش می‌رسید؛ آنها را فوت می‌کرد و می‌ترکاند و لبخند می‌زد. حبابی میان دو لبش نشست و همان‌جا ماند، نترکید. زنها و من روی بستر خم شدیم. کاسه از دست کوزیمو افتاد. مادر مرده بود.

شورش را با متر و ذرع اندازه نمی‌گیرند. حتی یک راه چند وجبی هم می‌تواند راه بدون بازگشت باشد.

کارهای برجسته‌ای که آدمی به پیروی از وسوسه‌ای درونی می‌کند باید ناگفته بماند؛ همین که آن را به زبان بیاوری و از آن لاف بزنی چیزی بیهوده و بی‌معنی جلوه می‌کند و پست و بی‌مقدار می‌شود.

می‌کوشیدم بدانم حال کسی که در چند قدمی‌ام، چیزی جز شب در پیرامون خود ندارد و دستخوش باد و آن آواهاست چگونه است؛ کسی که هیچ یار آشنایی جز تنه درختی ندارد که در دهلیزهای بیشمار آن سوی پوست زبرش حشره‌ها در پیله‌های خود خفته‌اند.

پیشتر گفتم که عادت داشتیم ساعتهای درازی را بالای درختان بگذرانیم، و این را مانند بسیاری از کودکان دیگر برای کندن میوه‌ها یا یافتن لانه پرندگان نمی‌کردیم، بلکه انگیزه‌مان لذتی بود که از دست یافتن به بلندترین و دشوارترین شاخه‌ها می‌بردیم، و از هر چه بالاتر رفتن، و جای خوبی پیدا کردن و نشستن و دنیای پایین را تماشا کردن، و داد زدن بر سر کسانی که از پایین می‌گذشتند و لودگی کردن.

دور دور سلطنت‌طلبان و یسوعیان است. از آرمانهای دوران جوانی ما، از عصر پرستش دانش و آگاهی، از امیدهای بزرگ سده هجدهم جز خاکستری به‌جا نمانده است.

ــ بله... جنگ... سالهای سال است که من در این کارم، این کار وحشتناک، یعنی جنگ.... و تا آنجا که می‌توانم از خودم مایه می‌گذارم... همه این کار را هم برای آرمانی می‌کنم که حتی برای خودم نمی‌توانم توجیهش کنم...

دیوانگی، چه خوب و چه بد، نوعی نیروی طبیعی است. ولی ابلهی چیزی جز سستی و درماندگی نیست و به کاری نمی‌آید.

هر تب و تابی، از نیاز ژرف‌تری خبر می‌دهد که برآورده نشده است، نشانه کمبودی است.

بعدها به این نکته پی برد که هنگامی که دیگر مسأله‌ای همگانی در میان نیست انجمنها مفهوم خود را از دست می‌دهند و در این صورت تنها بودن بهتر از رهبر بودن است.

این را می‌دانست که همبستگی و سازمانیابی انسان را نیرومند می‌کند، توانایی و استعداد هرکس را شکوفا می‌سازد، و شادی و شوری را به وجود می‌آورد که در زندگی تکروانه به ندرت حس می‌شود: شادی پی بردن به این نکته که مردمان بسیاری هستند که همه خوب و درستکار و کارآمدند و می‌توان به آنان اعتماد کرد.

کارهای برجسته‌ای که آدمی به پیروی از وسوسه‌ای درونی می‌کند باید ناگفته بماند؛ همین که آن را به زبان بیاوری و از آن لاف بزنی چیزی بیهوده و بی‌معنی جلوه می‌کند و پست و بی‌مقدار می‌شود.

بسیار دیده شده است که مردمانی که برای آرمانی نه چندان روشن و مشخص مبارزه می‌کنند مجبورند برای جبران گنگی و سستی انگیزه‌هایشان ظاهری بسیار جدی به خود بدهند.

آنچه اکنون در سرزمین ما می‌روید نارون و بلوط و سندیان نیست، افریقا و استرالیا و امریکا و هند است که ریشه می‌دواند و شاخه می‌گسترد. درختان قدیم به سوی بلندیها پس نشسته‌اند: زیتونها بر تپه‌ها و کاجها و شاه‌بلوطها بر کوهها می‌رویند. بر کناره دریا، آنچه به چشم می‌آید سرخی اکالیپتوسها و انجیرهای تنها و غول‌آسای استرالیاست، و نخلهای بلند و بی‌شاخه صحرایی که میهمان‌نوازی نمی‌دانند.

و هیچ‌چیز از آنچه را که او هرشب حس می‌کرد در نمی‌یافتیم: کار پیگیر چوب که با تک تک یاخته‌هایش دایره نشان‌دهنده عمر درخت را بزرگتر و بزرگتر می‌کند؛ تکه‌های کپک نمناک که با وزش نسیم شمال پهن‌تر می‌شود؛ لرزش پرندگان خفته‌ای که سر خود را در نرم‌ترین گوشه بال خود فرو می‌کنند؛ بیداری کرم در درون پیله و سر برآوردن جوجه زاغ از تخم. در سکوت شب لحظه‌ای فرا می‌رسد که دسته‌ای از آواهای ریز و گنگ چون غُباری به گوش می‌نشیند: غارغاری وزق زقی و شرشر آبی و سایش گذرایی در لابه‌لای علفها و آوای پایی روی خاک و سنگریزه و جیرجیر زنجره‌ها که بر همه آواهای دیگر چیره می‌شود.

هر تب و تابی، از نیاز ژرف‌تری خبر می‌دهد که برآورده نشده است، نشانه کمبودی است. نیاز کوزیمو به داستان‌گویی نیز نشان می‌داد که او چیز دیگری را جستجو می‌کند. هنوز عشق را نمی‌شناخت.