بریده‌هایی از کتاب اعتراف

حالا دیگر می‌دانستم که علاوه بر علوم عقلانی که می‌شناختم علم دیگری نیز وجود دارد که بر اساس منطق و عقل نیست. علمی که کل بشریت از آن برخوردار است: ایمان، که امکان ادامه زندگی بشر را فراهم آورده است. این علم ابتدا غیرمنطقی به نظر می‌رسید اما تنها علمی بود که به سؤالاتم پاسخ می‌داد و ادامه زندگی را امکان‌پذیر می‌ساخت. علوم منطقی مرا به پوچی و بی‌معنایی زندگی رهنمون ساخته بود. زندگی‌ام به سرابی تبدیل شده بود که قصد داشتم به آن پایان دهم.

علم منطقی که خردمندان و دانشمندان بدان معتقدند زندگی و معنای آن را انکار می‌کند، اما مردمی که زندگی می‌کنند معتقدند که معنای زندگی در دانشی غیرمنطقی نهفته است و آن دانش ایمان است.

ایمان داشتم که میلیون‌ها نفر از افرادی که زندگی می‌کنند به معنای واقعی مفهوم زندگی پی نبرده‌اند و چنین پرسشی هرگز به ذهن آن‌ها هم خطور نکرده است. «زندگی این میلیون‌ها نفر چه مفهومی داشت و آن‌ را چگونه معنی می‌کردند؟»

از همان آغاز زندگی بشر بر روی کره خاکی، مردمی بوده‌اند که چون من از پوچی و بی‌معنایی زندگی آگاهی داشته‌اند، اما خود به آن معنا داده و زندگی کرده‌اند. از آن زمان تا کنون گونه‌های مختلف آدمیان به وجود آمده‌اند، معنای آن را درک کرده و ادامه داده‌اند و آن را به من واگذار کرده‌اند. هر آن‌چه در درون و در اطراف من وجود دارد ثمره درک آن‌ها از زندگی است. همین افکار و عقایدی که من با آن در مورد زندگی قضاوت می‌کنم نیز به آنان تعلق دارد نه به من. من از برکت آنان متولد شدم، تحصیل و رشد کردم. آن‌ها آهن را کشف کردند، به ما آموختند چگونه از چوب استفاده کنیم. گله‌های گوسفند و اسب را پرورش دادند. کشت و زرع را به ما آموختند و یادمان دادند که با هم زندگی کنیم. آن‌ها بودند که تفکر و صحبت کردن را به من آموختند من ثمره‌ی زندگی آنان هستم، آن‌ها غذا و آب ما را فراهم آوردند. حالا ما با افکار و کلمات آن‌ها فکر می‌کنیم و سخن می‌گوییم. و اکنون من برای آن‌ها ثابت کرده‌ام که «زندگی پوچ و بی‌معناست.» با خود گفتم: «کارم اشکال دارد، حتماً اشتباه کرده‌ام» اما قادر نبودم بفهمم کجا را خطا رفته‌ام.

هیچ‌کس من و شوپنهاور را از انکار زندگی منع نکرد. می‌توانی بروی و دیگر به این معضل نیندیشی. اگر زندگی را دوست نداری. اگر زنده‌ای و نمی‌توانی معنای آن را دریابی، کار را تمام کن. اما لازم نیست راه بروی و بنویسی که معنای زندگی را نمی‌دانی. تو در میان جمعی شاد که می‌دانند چه می‌کنند زندگی می‌کنی. اگر می‌دانی زندگی کسالت‌بار و ناخوشایند است به آن پایان بده، برو.

سقراط در بستر مرگ می‌گوید: «هر چقدر از زندگی دورتر شویم به حقیقت نزدیک‌تر می‌شویم. ما که عاشقانه در جستجوی حقیقتیم چرا برای زندگی و زنده ماندن تلاش می‌کنیم؟ می‌خواهیم از قید جسم و رنج‌های جسمانی رها شویم، پس چرا هنگام فرا رسیدن مرگ شاد نیستیم؟» «انسان خردمند در تمام دوران زندگی مرگ را می‌جوید و از مرگ هراسی ندارد.»

سؤالی که در سن پنجاه سالگی مرا به مرز خودکشی کشانده بود ساده‌ترین پرسش است که در روح و جان هر انسانی از یک کودک نادان تا پیرمرد عاقل نهفته است. بدون این سؤال زندگی غیرممکن است، این را به تجربه دریافته بودم. سؤال این است: آن‌چه که امروز یا فردا انجام می‌دهم چه نتیجه‌ای دارد؟ حاصل عمر من چیست؟ این سؤال را به شکل دیگری هم می‌توان مطرح کرد: چرا زندگی می‌کنم؟ چرا باید کاری کنم یا هیچ کاری نکنم؟» یا می‌توانیم سؤال را به این صورت بیان کنیم: آیا معنایی در زندگی وجود دارد که با مرگ حتمی‌ای که در انتظارمان می‌باشد، نابود نگردد؟

سرانجام به این نتیجه رسیدم که سؤالات من بسیار اساسی است و می‌تواند پایه هر یک از رشته‌های علمی باشد، اشکال از من و سؤالات من نبود، بلکه اشکال از علم بود که در پاسخ به این سؤال مهم ناتوان بود.

اگر مانند فردی بودم که در جنگل زندگی می‌کند و می‌داند راه گریزی ندارد شاید می‌توانستم به زندگی ادامه دهم. اما من مثل فردی بودم که در جنگل گم شده است، می‌ترسد و در جستجوی راهی برای فرار است، می‌داند با هر گامی که برمی‌دارد بیش‌تر گم می‌شود با این وجود نمی‌تواند همان جا بایستد.

روزگاری در اوج زندگی می‌کردم و معتقد بودم زندگی معنایی دارد که من قادر به بیان آن نیستم. انعکاس زندگی را در ادبیات و هنر می‌دیدم و از تماشای زندگی در آیینه‌ی هنر لذت می‌بردم. اما وقتی تلاش برای یافتن معنای واقعی زندگی را شروع کردم دیگر نیازی به آیینه‌ی هنر نبود، هنر هم آیینه‌ی مسخره و عذاب‌آوری شد. دیگر نمی‌توانستم آن‌چه را در آیینه می‌دیدم یعنی حماقت و ناامیدی خود را تحمل کنم.

هزاران بار به من گفته‌اند: «تو نمی‌توانی به معنای زندگی دست یابی، به آن بیندیش و زندگی کن» ، اما نمی‌توانم، گرچه مدت‌ها به همین منوال زندگی کرده‌ام. حالا دیگر نمی‌توانم روز و شبی را که در تعقیبم هستند و مرا به سوی مرگ هدایت می‌کنند نادیده بگیرم. این تنها حقیقتی است که می‌بینم، باقی همه دروغ است و فریب.

زندگی می‌کردم و راه می‌رفتم، اما انگار به لبه‌ی پرتگاهی رسیده بودم که از آن بالا می‌توانستم به خوبی ببینم که پیش رویم چیزی جز ویرانی و مرگ نیست. ایستادن یا بازگشت امکان نداشت. حتی نمی‌توانستم چشمانم را ببندم تا پیش رویم را که چیزی جز فریب در زندگی و خوشبختی نبود نبینم. تنها حقیقت رنج و مرگ و نابودی مطلق پیش چشمانم جلوه‌گری می‌کرد. زندگی برایم نفرت‌انگیز شده بود. نیرویی غلبه‌ناپذیر مرا به جستجوی معنای حقیقت وامی‌داشت.

هرگاه به شهرتی که از نویسندگی به دست آورده بودم می‌اندیشیدم با خود می‌گفتم: «بسیار خوب، فرض کن تو مشهورتر از گوگول، پوشکین، شکسپیر و مولیر و معروف‌تر از تمام شاعران دنیا شده‌ای، چه فایده؟» و هیچ پاسخی برای این سؤالات نمی‌یافتم.

شرایط جدید زندگی شاد خانوادگی مرا از جستجوی معنای اصلی زندگی بازداشت. حالا دیگر تمام زندگی‌ام صرف خانواده‌ام می‌شد، حالا فقط به بهبود شرایط زندگی همسر و فرزندانم فکر می‌کردم. تلاش برای رسیدن به کمال فردی جای خود را به تلاش برای کمال جمعی داده بود. یعنی برای پیشرفت و کسب بهترین‌ها برای خانواده و خودم کار می‌کردم.

اتفاق دیگری که موجب شد تعصب من نسبت به پیشرفت و کمال کاهش یابد مرگ برادرم بود. او جوانی باهوش، مهربان و جدی بود که در جوانی بیمار شد، بیش از یک سال از این بیماری عذاب کشید و سرانجام با رنج و درد مُرد بدون این‌که بداند یا بفهمد که چرا زندگی کرده یا حتی چرا می‌میرد.

درست مانند انسانی صحبت می‌کردم که بر قایقی سوار است و در میان باد و امواج سرگردان است و این پرسش حیاتی را بر زبان می‌آورد «به کجا می‌رویم؟» و پاسخی ندارد جز این‌که «به هر کجا که باد و امواج بخواهند.»

در آن دوران همه‌ی ما معتقد بودیم که باید صحبت کنیم، بنویسیم و نوشته‌های خود را هرچه سریع‌تر به چاپ برسانیم. می‌پنداشتیم این کارها به نفع بشر است و هزاران تن از ما، در حالی‌که نظرات مغایر و مخالف با یکدیگر داشتیم با هدف آموزش به دیگران می‌نوشتیم و چاپ می‌کردیم. حتی توجه نداشتیم که چیزی نمی‌دانیم و قادر به پاسخگویی به ساده‌ترین سؤالات بشری در مورد زندگی نیستیم. خوب و بد را از هم تمیز نمی‌دادیم ـ همه هم‌زمان صحبت می‌کردیم و به حرف‌های یکدیگر گوش نمی‌دادیم. یکدیگر را مورد تحسین و تمجید قرار می‌دادیم تا خودمان مورد تحسین آن‌ها قرار بگیریم و لحظه‌ای دیگر چنان بر یکدیگر خشم می‌گرفتیم که گویا همه در تیمارستان زندگی می‌کنیم.

در اثر همنشینی با این افراد نقطه‌ضعف و رذیلت جدیدی هم به دست آوردم. دچار غرور بیمارگونه‌ای شدم، دیوانه‌وار بر این باور بودم که رسالت من آموزش دادن به دیگران است، در حالی‌که نمی‌دانستم به آنها چه می‌آموزم.

عده‌ای می‌گفتند: «ما بهترین و مفیدترین آموزگاران هستیم و آن‌چه را مردم لازم دارند به آنان آموزش می‌دهیم، اما دیگران حقایق را تدریس نمی‌کنند.» دیگران می‌گفتند: «نه، ما آموزگاران حقیقی هستیم و شما فقط مشتی دروغ تدریس می‌کنید!» آن‌ها بحث و مشاجره می‌کردند و یکدیگر را فریب می‌دادند و کلاه سر یکدیگر می‌گذاشتند. بسیاری از همکاران بودند که برایشان اهمیتی نداشت که چه کسی درست می‌گوید و چه کسی خطا می‌کند. آن‌ها فقط به فکر دست‌یابی به اهداف خودخواهانه خود بودند و از کارهای ما سود می‌جستند.

حالا دیگر نگاه من به زندگی چون نگاه نویسندگانی بود که با آن‌ها همراه شده بودم، دیگر فرصتی نمی‌یافتم تا به پیرامونم نگاهی بیندازم، به زودی تمامی تلاشم برای رسیدن به کمال از میان رفت. نگرش آن‌ها به زندگی بی‌بند و باری مرا توجیه می‌کرد. این افراد، یعنی دوستان نویسنده‌ام معتقد بودند که ما متفکران به‌خصوص هنرمندان و شاعران بیش‌ترین تأثیر را بر جامعه‌ی خود می‌گذاریم. رسالت ما آموزش مردم است. آنان معتقد بودند که نباید بپرسیم «من چه می‌دانم و چه چیزی را باید آموزش دهم؟» چون نیازی به دانستن آن نیست و شاعران و هنرمندان به طور ناخودآگاه آموزگارانند.