بریده‌هایی از کتاب ما چگونه ما شدیم

معتزله را می‌توان به لحاظ فلسفی عقل‌گرا، به لحاظ سیاسی میانه‌رو و به لحاظ اجتماعی انسان‌گرا دانست. درخصوص مسئله جبر و اختیار که بحث‌ها و مجادلات زیادی را میان مسلمانان به‌وجود آورده بود، معتزله قایل به آزادی و اختیار عمل انسان بودند

تقلید از سنت و تکرار گذشتگان ستون فقرات تعلیم و تعلم در حوزه‌های علوم دینی شد و در مقابل روش نقادی و تعقل رو به تعطیلی گذارد. بنابراین بخشی از رکود فعالیت‌های علمی که از نیمه دوم قرن نهم میلادی (زمان به قدرت رسیدن متوکل) به‌تدریج در جهان اسلام سر برون آورد ناشی از این تحول بود.

آن‌چه مسلم است این‌که مشکل خاصی برای منصور، خلیفه عباسی در سال ۷۶۵ م. پیش آمد که اطبای بغداد موفق به معالجه او نشدند. به ناچار از جورجیس مسیحی رئیس دانشگاه پزشکی جندی‌شاپور کمک خواسته شد. موفقیت او در تشخیص بیماری خلیفه و معالجه قطعی آن باعث شد که خلیفه، او را به عنوان پزشک مخصوص خود برگزیند و جورجیس به همراه دستیارانش به بغداد مهاجرت نماید

شروع خلافت بنی‌عباس از اواسط قرن هشتم میلادی (قرن دوم هجری)، حکومت یک سیاست پی‌گیر و جدی در حمایت از دانشمندان و تشویق و ترغیب آنان و بسط و گسترش حوزه‌های مختلف علمی را به اجرا گذاشت. این سیاست در زمان مأمون در نیمه اول قرن نهم به اوج خود رسید و تا اواسط این قرن ادامه یافت. اما با به قدرت رسیدن متوکل در نیمه دوم قرن نهم این سیاست فروکش کرده و عملاً متوقف شد.

منحنی بازگشت یا افول یا پشت کردن به علم و تعقل از نیمه دوم قرن نهم و کم و بیش با به قدرت رسیدن متوکل (۲۴۷-۲۳۲ ه ./ ۸۶۱-۸۴۷ م.) آغاز شد. مسعودی مورخ اهل سنت در مروج الذهب می‌آورد که: «چون خلافت به متوکل رسید امر به ترک نظر و مباحثه در جدل و ترک اعتقاداتی که در ایام معتصم و واثق بر آن بودند کرد و مردم را به تسلیم و تقلید فرمان داد و شیوخ محدثین (علمای حدیث) را به تحدیث و اظهار سنت و جماعت خواند. (او) که میلی عظیم نسبت به اهل سنت و حدیث داشت، مخالفت را با اهل نظر آغاز نمود. متوکل با عقیدت مأمون و معتصم و واثق مخالفت کرد و جدال و مناظره در آرا را ممنوع ساخت و هر که را بدین کار دست زد مجازات نمود و امر به تقلید داد و روایت و حدیث را آشکار کرد.»

وی شروع به طلب علم از مراکز آن کرد و از ملوک روم بخواست تا آن‌چه از کتب فلسفی ایشان است به وی فرستند و آنان نیز هرچه از کتب افلاطون و ارسطو و بقراط و جالینوس و اقلیدس و بطلمیوس و فلاسفه دیگر یافتند نزد او فرستادند. مأمون مترجمان ماهری برگزید و آنان را به ترجمه کتب مذکور بگماشت و آنان نیز تا آن‌جا که ممکن بود از آن کتب ترجمه کردند. آنگاه مردمان را به خواندن و استفاده از آنها تحریص و به تعلیم آن علوم ترغیب کرد. مأمون با حکما خلوت می‌کرد و به مناظرؤ آنان انس داشت و از مذاکرات ایشان لذت می‌برد... . در نتیجه نهضتی که به همت مأمون در تمدن اسلامی ایجاد شد کتب متعددی در منطق، فلسفه، نجوم، ریاضیات، طب، ادب و سیاست از یونانی و پهلوی و هندی و سریانی و نبطی به زبان عربی نقل شد و مبدأ تمام تحقیقات مسلمین در علوم مختلف قرار گرفت. علاقه مأمون به ترجمه و نقل علوم به درجه‌ای بود که مثلاً به حنین‌بن اسحاق ... در ازای هر کتابی که از یونانی نقل می‌کرد هم‌وزن آن زر می‌داد.»

چون هارون‌الرشید در جنگ‌های خود با رومیان بر بلاد انقره و عموریه و جز آنها از شهرهای آسیای صغیر (ترکیه امروزی) و کتاب‌های آن بلاد دست یافت همه آنها را که غالبا از کتب طب یونانی بود به بغداد برد و طبیب خود یوحنابن ماسویه را به ترجمه آنها مأمور کرد.»

«ابوجعفر منصور نزد ملک روم کس فرستاد تا کتب تعالیم مترجمه را برای وی بفرستد و او کتاب اقلیدس و بعض کتب طبیعیات را فرستاد. مسلمین آنها را خواندند و از مطالب آنها آگاهی یافتند و به اطلاع از مابقی این کتب و علوم راغب شدند.»

مستقلی بودند که امکان ارتباط زیادی بینشان وجود نداشت. به‌علاوه در هر کدام زبان کاملاً متفاوتی جریان داشت. اما با ظهور اسلام هر دو این موانع از میان رفتند. عربی، زبان رسمی امپراتوری و زبان حکومتی شد؛ درنتیجه منابع غنی این مراکز به عربی ترجمه شده و در اختیار دانشمندان قرار گرفت. دانستن زبان عربی کافی بود تا محققین هر رشته بتوانند از منابع و آثاری که در مراکز دیگر بود مطلع شوند و در صورت نیاز به آنها دسترسی داشته باشند

آن‌چه به حکام بنی‌عباس اجازه می‌داد که زندگی این‌چنین متنعم و افسانه‌ای برای خود فراهم آورند ثروت زیادی بود که تحت عناوین مختلفی همچون خراج، مالیات و جزیه از سرتاسر امپراتوری گسترده اسلام راهی مرکز آن در بغداد می‌شد. به‌علاوه رونق اقتصادی و تجاری که در نتیجه ثبات سیاسی نسبی، از اوایل قرن نهم با کاهش جنگ‌های داخلی و از میان رفتن کلیه مخالفین بالفعل و بالقوه بنی‌عباس به‌وجود آمده بود بغداد را مبدل به مرکز تجارت و داد و ستد میان شرق و غرب نموده بود.