بریده‌هایی از کتاب روح پراگ

هر نسلی دلش می‌خواهد فکر کند که تجربه‌اش منحصر به فرد و دستاوردها و مصیبت‌هایش دوران‌ساز و بی‌سابقه هستند و همین کافی است تا مانع از آن شود که ابعاد و اهمیت واقعی آنچه را که هر نسل به‌دست آورده است و آنچه را که از دست داده است مشخص کرد.

در این بخش از جهان که ما زندگی می‌کنیم، هر کسی شخصآ مزه این نوع عدالت اجتماعی، یا بهتر است بگویم بی‌عدالتی اجتماعی را چشیده است. درست همان‌طور که پدران ما مجذوب معضلات اجتماعی بودند، نسل ما هم مجذوب معضل عدالت یا، دقیق‌تر بگویم، معضل تعلیق جنایتکارانه عدالت به‌دست قدرتمندان شد.

کافکا خودش، در آغاز جنگ می‌نویسد: «تماس بی‌واسطه با جهان روزمرّگی مرا از وسعت نگاه به هر چیزی محروم می‌کند، تو گویی در انتهای یک ویرانی و تباهی ایستاده‌ام، آن‌هم با سری پایین انداخته.»

هرگز نباید فراموش کنیم که تاریخ قبیله انسانی بیرحمانه است.

اگر رژیم پس از مرگ رهبرش یا نسل رهبران اولیه‌اش دوام آورد و نمیرد، حکومت به‌دست «هیچ کسانی» می‌افتد که سریعآ جامعه را به انحطاطی عمیق سوق می‌دهند.

در آن زمانی که رژیمی جنایتکار قواعد قانون را به کلی زیر پا می‌گذارد، در آن زمانی که جرم و جنایت مجاز شمرده می‌شود، در آن زمانی که عده معدودی که فراتر از قانون هستند می‌کوشند دیگران را از شأن و کرامت و حقوق اولیه‌شان محروم کنند، اخلاق مردمان عمیقآ آسیب می‌بیند.

تاریخی که با صلح و آرامش پیش می‌رود چنین به نظر می‌آید که انگار در جایی ورای آگاهی مردمان جریان دارد، اما تاریخی که پر از قیام‌ها و سرکوب‌ها، اشغال‌گری‌ها، آزادسازی‌ها، خیانت‌ها و اشغال‌گری‌های تازه است، به شکل یک بارِ سنگین، به شکل یک یادآوری دائمی ناپایداری زندگی، وارد زندگی مردمان و شهرها می‌شود. پراگ بناهای یادبود زیادی ندارد، اما ساختمان‌های زیادی دارد که در آن‌ها افراد بی‌گناه به غل و زنجیر کشیده شده‌اند، شکنجه شده‌اند، یا اعدام شده‌اند، و این‌ها معمولاً بهترین و نازنین‌ترین آدم‌های کشور بوده‌اند. این جزئی از خویشتن‌داری پراگ است که نمی‌خواهد این زخم‌هایش را به نمایش بگذارد، گویی می‌خواهد هر چه زودتر فراموششان کند.

غالبآ این نیروهای خیر و شر نیستند که با یکدیگر نبرد می‌کنند، بلکه صرفآ نیروهای شر متفاوتند که با همدیگر برای سلطه بر جهان رقابت می‌کنند.

هر جامعه‌ای که بنایش بر بی‌صداقتی است و هر جرم و جنایتی را تحمل می‌کند با این بهانه که این بخشی از رفتار عادی انسانی است، رفتاری منحصر به مشتی از نخبگان، و گروه دیگری را هرقدر اندک و کوچک محروم می‌کند از غرور و شرفش و حتی حق زندگی‌اش، خودش را دستی دستی محکوم به انحطاط اخلاقی و نهایتآ فروپاشی محض می‌کند.

در آن زمانی که رژیمی جنایتکار قواعد قانون را به کلی زیر پا می‌گذارد، در آن زمانی که جرم و جنایت مجاز شمرده می‌شود، در آن زمانی که عده معدودی که فراتر از قانون هستند می‌کوشند دیگران را از شأن و کرامت و حقوق اولیه‌شان محروم کنند، اخلاق مردمان عمیقآ آسیب می‌بیند. رژیم‌های جنایتکار به‌خوبی از این امر آگاهند و آن را می‌شناسند و سعی می‌کنند با ایجاد وحشت شرف و رفتار اخلاقی آدمیان را به مخاطره اندازند، شرف و اخلاقی که بی آن هیچ جامعه‌ای، حتی جامعه‌ای تحت حکومتِ چنین رژیمی نمی‌تواند بپاید. اما بر همگان معلوم شده است که ترور و وحشت وقتی که مردمان انگیزه‌ای برای رفتار اخلاقی دارند نمی‌تواند به جایی برسد یا چیزی به چنگ آورد.

امید توانایی انسان است برای تخیل خویشتن در موقعیتی که متفاوت از موقعیت کنونی اوست.

به هر صورت، حتی چهره یا نام هیچ‌یک از همکلاسی‌های آن دوره‌ام را به یاد نمی‌آورم.

همه دولت‌های مدرن قدرتمند هستند، خصوصآ دولت‌های توتالیتر که نه‌تنها سلاح‌هایی با قدرت جدآ هولناک در اختیار آن‌هاست بلکه ابزارهای تسلط بر اقتصاد و افکار را هم در دست دارند؛ و شهروندان، که فقط یک برگ رأی دارند و یک حق ابراز عقیده صوری، و نظری درباره چگونگی اداره دولت، بی‌قدرت.

هر نسلی دلش می‌خواهد فکر کند که تجربه‌اش منحصر به فرد و دستاوردها و مصیبت‌هایش دوران‌ساز و بی‌سابقه هستند و همین کافی است تا مانع از آن شود که ابعاد و اهمیت واقعی آنچه را که هر نسل به‌دست آورده است و آنچه را که از دست داده است مشخص کرد.

«(فرهنگ یعنی) دانستن چیزی درباره تجربه‌ها، دانش، و ارزش‌هایی که بشریت تاکنون بدان دست یافته یا خلق کرده است ــ و سفت‌کردن زمین زیرپای خود، مبادا که بلغزیم و از این سطح پایین‌تر برویم. آری، بگذارید سرراست‌تر بگویم: در این معنا، تعلیم و تعلم چیزی نیست مگر گفت‌وگو... فرهنگ، پیش از هر چیز، نماینده هماهنگی همه فعالیت‌های بشری است که تاکنون انجام گرفته است؛ فرهنگ نباید این هماهنگی را از دست بدهد... دفاع از این هماهنگی همانقدر وظیفه‌ای جدی است که تلاش برای شناختن آنچه موجب توفان می‌شود و مهار کردن آن‌ها. روح انسانی سربازی وظیفه‌نشناس خواهد بود اگر که احساس کند کارش فقط رژه رفتن است... بی‌آن‌که بفهمد باید قابلیت دفاع از هر آن چیزی را که پیش‌تر فتح شده است داشته باشد.»

زباله‌ها محیطِ طبیعی را تهدید می‌کنند و ممکن است آب و هوا را آلوده و مسموم کنند. امّا آشغال‌های فکری خطرناک‌تر هستند چون روح و جان را مسموم می‌کنند، و انسان‌هایی با روح و جان مسموم می‌توانند دست به اعمالی بزنند که عواقبی بازگشت‌ناپذیر دارند.

این جمله میلان کوندرا در کتاب خنده و فراموشی به یادم می‌آید: «ملت‌ها این گونه نابود می‌شوند که نخست حافظه‌شان را از آن‌ها می‌دزدند، کتاب‌هایشان را تباه می‌کنند، دانش‌شان را تباه می‌کنند، و تاریخشان را نیز. و بعد کسی دیگر می‌آید و کتاب‌های دیگری می‌نویسد، و دانش و آموزش دیگری به آن‌ها می‌دهد، و تاریخ دیگری را جعل می‌کند»

زمانی طول کشید تا درست متوجه شوم که غالبآ این نیروهای خیر و شر نیستند که با یکدیگر نبرد می‌کنند، بلکه صرفآ نیروهای شر متفاوتند که با همدیگر برای سلطه بر جهان رقابت می‌کنند.

نظام توتالیتری اما به همه خواست‌ها فقط یک پاسخ می‌دهد. نظام توتالیتری در برابر ناراضیان فقط به زور متوسل می‌شود. برای همین است که دولت‌های توتالیتر نمی‌توانند بی‌وجود پلیس سیاسی، دادگاه‌های فرمایشی، حکم‌های غیرقانونی، اردوگاه‌های کار اجباری، و اعدام‌هایی که غالبآ نوعی آدم‌کشی در هیأت مبدل هستند، سر کند.

در آن زمانی که رژیمی جنایتکار قواعد قانون را به کلی زیر پا می‌گذارد، در آن زمانی که جرم و جنایت مجاز شمرده می‌شود، در آن زمانی که عده معدودی که فراتر از قانون هستند می‌کوشند دیگران را از شأن و کرامت و حقوق اولیه‌شان محروم کنند، اخلاق مردمان عمیقآ آسیب می‌بیند. رژیم‌های جنایتکار به‌خوبی از این امر آگاهند و آن را می‌شناسند و سعی می‌کنند با ایجاد وحشت شرف و رفتار اخلاقی آدمیان را به مخاطره اندازند، شرف و اخلاقی که بی آن هیچ جامعه‌ای، حتی جامعه‌ای تحت حکومتِ چنین رژیمی نمی‌تواند بپاید. اما بر همگان معلوم شده است که ترور و وحشت وقتی که مردمان انگیزه‌ای برای رفتار اخلاقی دارند نمی‌تواند به جایی برسد یا چیزی به چنگ آورد.