بریده‌هایی از کتاب شهریار

شهرت و عظمت و اقتدارش همواره او را از تنفّر عامّه در امان داشته بود والا ممکن بود این تنفّر مردم در برابر سفّاکی و غارتگری او علنی شود.

در طبیعت او، هم خشونت و تهوّر شیر و هم حیله و مکر روباه درهم آمیخته بود.

مردم به‌واسطه ترس و سپاه به احترام و رضایت از وی فرمان می‌بردند.

تولید کینه و دشمنی برای انسان علاوه بر این‌که نتیجه اعمال بد است گاه با اعمال خوب نیز پدید می‌آید

شاه باید بزرگان را محترم داشته و خود را در میان ملّت منفور نکند.

شهریاران به این وسایل می‌توانند چیزهایی را که مسئولیت‌آور است به عهده دیگران بگذارند و آن‌هایی که لطف و مرحمت و احسان را شامل می‌شود به دست خود انجام دهند

در کشورهای منظّم و مرتّب پادشاهان عاقل و مجرّب به گونه‌ای ترتیبات را فراهم کرده و دقّت کرده‌اند که هیچ‌گاه اعیان و اشراف آن سرزمین‌ها ناامید نشوند و توده مردم قانع و راضی باشند و این از وسایل مهمّی است که شهریار باید در اطراف آن دقیق باشد.

خلاصه وقتی که پادشاه رعیت را به حمایت خود داشت و مهر دایمی خود را در دل‌های آن‌ها جای داد، دیگر نباید از دسیسه ترس و هراسی داشته باشد، امّا زمانی که رعایا نسبت به شهریار دیدگاه مخالف داشته، از وی متنفّر باشند در این صورت حق دارد بترسد و از همه کس واهمه داشته باشد.

برای دسیسه‌کاران دشواری‌های زیادی فرارو است، اوّل عدم اعتماد بین خودشان، یعنی ترس از یکدیگر مانع از دست‌یازی به دسیسه می‌شود، دیگر این‌که طرفداران شاه، قوانین، عظمت و ابهت پادشاهی، محافظین و طرفداران شهریار و هیئت دولت همه حامی شاه خواهند بود و هرگاه حسن نیت و میل مردم نسبت به شهریار نیز بر عوامل بالا افزوده شود یقینآ باید افراد احمق و سرسختی باشند که بخواهند دسیسه کنند، زیرا که در هنگامه دست زدن به جنایات عادی، وحشت و ترس جانی پیش از ارتکاب نیت خود می‌باشد، ولی در این هنگام ترس او پس از انجام عمل خواهد بود، زیرا که خشم ملّت را متوجه خود کرده است، پس برای این‌که مورد غضب عامّه مردم قرار نگیرد، از دست زدن به دسیسه نومید خواهد شد.

کسی که به دسیسه می‌پردازد به تنهایی از عهده انجام آن برنمی‌آید و نیز نمی‌تواند هر کس را به همدستی خود برگزیند مگر آن‌هایی که مسلم بداند مانند خودش ناراضی هستند ولی همین‌که نقشه‌های خود را با آن مرد ناراضی در میان گذاشته و او را با وسایلی مهیا نمود که بتواند نارضایتی خود را با همان وسایل برطرف کند، پس او برای سود خود اسرار را برملا می‌کند و منافعی که در نظر دارد به‌دست می‌آورد.

ما به تجربه آموخته‌ایم که دسایس زیادی به‌کار رفته ولی تنها عده کمی از دسیسه‌گران به مقصود خویش رسیده‌اند.

شهریار همواره در معرض دو خطر است، یکی از داخل و دیگری از خارج، از داخل از طرف رعایای خود و از خارج از طرف دولت‌های بیگانه. از حمله دولت‌های خارجی با یک سپاه منظم و خوب و مطیع و هم‌پیمانان وفادار می‌تواند دفاع کند، زیرا اگر یک سپاه منظم خوب داشته باشد همیشه هم‌پیمانان خارجی خوب به‌دست می‌آورد.

در مناسبات نزدیک با رعایای خود اعمالش باید قابل تردید نباشد و باید خود را چنان معرّفی کند که هرگز کسی جرأت آن را در دل به خود راه ندهد تا بر او برتری یابد یا در خیال فریب دادن او باشد.

هنگامی یک شهریار حقیر به‌شمار می‌رود که رنگ به رنگ، بی‌اراده، ترسو و بی‌تصمیم باشد و باید بر علیه این صفات جدآ مبارزه و خود را ازآن‌ها به دقّت حفظ نماید و سعی کند در تمام کارها، خود را جسور، مقتدر، بزرگ‌منش و عاقل نشان دهد.

توده مردم مادامی که به اموال و شرافت آن‌ها دست‌درازی نشده قانع و راحت و آسوده زندگی خواهند نمود و فقط کار شهریار این است که با جاه‌طلبی‌های عده قلیلی سروکار داشته باشد که آن‌ها را نیز ممکن است با وسایل بی‌شماری به آسانی در یک محدوده معین مقید ساخت.

شاه اگر می‌تواند هرگز نباید راه‌های درست را ترک کند ولی این را هم باید در نظر بگیرد که اگر روزی محتاج شد راه‌های بد را پیش گیرد بداند چگونه و به چه شیوه‌ای باید آن‌ها را بپیماید، بنابراین برای یک شهریار لازم است دقت نماید کلامی از لبان او خارج نشود که از صفات پنجگانه که در بالا به آن‌ها اشاره شد عاری باشد و هر کس که او را می‌بیند و به حرف‌های او گوش می‌دهد باید چنین تصور کند که این شهریار مجسمه رحم، درست عهدی، شهامت، مهربانی و دینداری است و هیچ صفتی بهتر از صفت دینداری نیست که پادشاه بدان شهره باشد و برای شهریار بسیار مفید است که همه کس بداند پادشاه صفت بالا را دارد یعنی دیندار است، زیرا معمولا داوری مردم در چشم‌های آن‌هاست نه در دستشان، به این معنی که همه می‌توانند ببینند ولی تنها عده کمی می‌توانند لمس کنند، به‌علاوه هر کس شما را آن طوری که به نظر می‌آیید می‌بیند، ولی عده قلیلی می‌دانند شما چگونه آدمی هستید و آن عده اندک جرأت ندارند با عقیده اکثریت که قدرت و عظمت شهریاری به نفع آن‌هاست ابراز مخالفت نمایند.

پادشاه باید همیشه اندیشه خود را برای تغییر حالت در اختیار داشته باشد، همچنان‌که جذر و مد و بادهای تقدیر می‌چرخند.

خوب است بدانند شاه مهربان، باوفا و باعاطفه، بشردوست، متدین و خوب کردار و امثال این‌هاست و همین‌طور هم باید باشد، امّا از طرف دیگر تعادل فکری شهریار به گونه‌ای باید باشد که اگر روزی نیاز پیدا کرد که آن‌گونه نباشد بتواند و بداند که چگونه آن‌ها را به صفات خلاف تبدیل کند.

هیچ لزومی ندارد که یک شهریار تمام صفات پسندیده‌ای که من بدان‌ها اشاره کرده‌ام را دارا باشد، ولی لازم است چنین جلوه دهد که تمام آن‌ها را دارا می‌باشد.

مردم آن‌قدر ساده هستند و آن‌قدر وابسته به احتیاجات آنی خود می‌باشند که هرگاه کسی بخواهد آن‌ها را فریب دهد به آسانی موفّق می‌شود