بریده‌هایی از کتاب ماجرای فکر آوینی

اصحاب جواب می‌دهند که علامهٔ علم انساب است و آگاه به ماجرای جنگ‌های اعراب و دورهٔ جاهلی و اشعار و زبان عربی. ایشان (ص) می‌فرماید: «ذَاک عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ»؛ یعنی این علمی است که نه دانستنش فایده‌ای دارد و نه ندانستنش به انسان ضرری می‌زند.

روایات بسیاری در فضیلت علم و طالب آن وجود دارد؛ با این مضمون که هر آنچه در آسمان و زمین است، برای طالب علم استغفار می‌کنند، و ملائکه در مسیری که متعلِّم از خانه تا محل تحصیلِ علم طی می‌کند، بال‌هایشان را زیر پای او می‌گسترند، و این‌که مداد علما برتر از خون شهداست

آوینی می‌گوید که ما در این دوران، میان مدلول‌های مختلف، گم و دچار اشتباه شده‌ایم؛ مثلاً از «آزادی» می‌گوییم، ولی نمی‌دانیم آزادی یعنی چه. گاهی آزادی به معنای لیبرالیسم را به مفهوم «آزادگی» در کلام امام حسین (ع) برمی‌گردانند که فرموده‌اند: «اگر دین ندارید، آزاده باشید.» آزادگی در سخن امام حسین (ع) را با لیبرالیسمِ انقلاب فرانسه یکی تلقی می‌کنند و این‌گونه اختلال معنا ایجاد می‌شود.

در تاریخ ما، کسانی مثل فخر رازی و غزالی، مشهورترین متکلمانند

او ما را متوجه ظلمت‌زدگی‌هایی می‌کند که عالم غرب ما را دچارش کرده است. حقیقتِ آن‌ها را برای ما آشکار می‌کند و با بیان ایجابی، اصل انقلاب اسلامی و شئون مختلفش را به ما می‌شناساند.

اصل تفکر آوینی برگرفته از تفکر عرفانی است؛ یعنی ادبیات آوینی وقتی‌که ایجابی می‌شود، ادبیاتی عرفانی است.

تهافت الفلاسفه که ترجمه‌اش «چرت‌وپرت‌گویی‌های فلاسفه» است. غزالی گفته‌های فیلسوفان را «تهافت» و فلسفه را «ضلال» می‌خواند، اما کتابش بهترین منبع تدریس فلسفه است. فلسفهٔ ابن‌سینا را بهتر از خودش تشریح کرده است

وقتی از همان که جریان‌شناسی می‌کند، می‌خواهند دربارهٔ جریانی که محکومش کرده است، بیشتر توضیح دهد، نمی‌تواند؛ چون آگاهی ندارد.

در فهم گرایش‌های فکری، اگر بر هستهٔ آن اندیشهٔ خاص متمرکز شود، از چنین آسیب‌هایی در امان خواهد بود؛ یعنی انسان، خود در موضعی قرار می‌گیرد که اگر - مثلاً - به او اعتراض کنند که تحت تأثیر فلانی قرار گرفته است، برایش مضحک می‌نماید. مگر می‌توان آدمی یافت که از دیگری اثر نپذیرفته باشد یا آدمی که همهٔ تأثیراتش منفی یا همه‌اش مثبت باشد؟!

دین اسلام هیچ عنصری از تجدد در ارزش‌ها و روابط دینی خود ندارد، اما این به آن معنی نیست که تمدن جدید بشر را یک‌سره انکار می‌کند. تعبیراتی چون «اومانیسم اسلامی» و یا «سوسیالیست مسلمان» که در آثار مرحوم دکتر شریعتی وجود دارد، حکایت‌گرِ آن است که ایشان در شناخت ماهیت تمدن جدید و نسبتِ آن به اسلام دچار اشتباهاتی است... اومانیسم و سوسیالیسم امکان جمع با دین و دین‌داری را ندارند و تا این نسبت ادراک نشود، التقاط از تفکر روشن‌فکران مسلمان ما نیز زدوده نخواهد شد

نه این‌که لزوماً عامدانه و آگاهانه چنین شده باشد؛ وقتی که فرهنگ و تفکر غربی سیطره می‌یابد، عینک انسان عینک مدرن می‌شود و نمی‌تواند طور دیگری ببیند. باید جان بکّند تا از این حجاب بیرون بیاید

شاخصهٔ شهید آوینی کفر به طاغوت است. درگیر زمانه هم نیست. زمانی که همه‌جا، در تریبون‌های نماز جمعه، در مجالس مذهبی و... دائماً از «توسعه» می‌گویند، شهید آوینی در نقد توسعه مقاله می‌نویسد

زمانه‌ای که آوینی در آن به سر می‌بَرد، زمانه‌ای است که مفاهیم در آن دگرگون شده است. یعنی می‌گفتند آزادی و نمی‌دانستیم کدام آزادی؛ مرادشان آزادی لیبرالیستی بود. می‌گفتند عقل و نمی‌دانستیم کدام عقل؛ منظورشان عقل به معنای عقل جزوی یا عقلانیت بوروکراتیک بود. می‌گفتند دین و معنویت؛ مرادشان نه دین همراه با تشرع، بلکه دین و معنویت پلورالیستیک بود. از توسعه می‌گفتند و مراد توسعهٔ غربی بود، نه کمال و رشدی که بر مبنای قرآن است. نوعی انحراف و تحریف در مفاهیم شکل گرفته بود. علی‌الظاهر دربارهٔ «آزادی» چنین می‌گفتند که این همه در اسلام بر آزادی و آزادگی تأکید شده است که انسان اگر دین ندارد، دست‌کم آزاده باشد؛ اما معنای دیگری از آن اراده می‌کردند

ولی آوینی دقیقاً در زمانی زندگی می‌کند که بزرگ‌ترین خطر برای انقلاب، اسلام آمریکایی است با همهٔ تجلیات اروپایی و آمریکایی‌اش؛ یعنی جریان لیبرال مدرن وحشیِ ضدانقلاب

نگرش‌های موشکافانه و انتقادی او را تقویت می‌کند. او اولین کسی است که مسائل را این‌قدر شفاف تحلیل می‌کند، بدون آن‌که در دام جریان چپ فکری و نئومارکسیسم بیفتد. این بسیار مهم است. حتی متفکران بزرگی مثل شریعتی در این دام افتاده‌اند.

جریان عقلانیت اسلامی که معطوف به بازیابی هویت اسلامی است، بعد از بهمن ۵۷ تازه امکان رسمی شدن یافت و وارد فضای دانشگاهی شد. پا گرفتن عقلانیت اسلامی و تفکر خالصِ معطوف به هویت اسلامی بسیار دشوار بود؛ چه در دانشگاه‌ها و چه در حوزه‌های علمیه. حتی در حوزه دشوارتر بود. امام خمینی در این باره انتقادات تندی می‌کند؛ مثلاً در جایی از تعبیر «روحانیت احمق» استفاده می‌کند و می‌فرماید: «خونِ دلی که پدر پیرتان از این دستهٔ متحجر خورده است، هرگز از فشارها و سختی‌های دیگران نخورده است.»

شعار اصلی شریعتی، بازگشت به خویشتن با تأکید بر مسلمان بودن و ایرانی بودن است؛ مانند اقبال لاهوری در پاکستان. شریعتی معتقد بود که ریشهٔ همهٔ مشکلات ایرانی‌ها و جهان‌سومی‌ها‌، فراموش کردن هویت ملی و دینی‌شان است

در این دوره، نسل جدیدی از متفکران ظهور می‌کنند که به هیچ وجه شیفتگی روشن‌فکران پیش از خودشان را به غرب ندارند و سخت معتقدند اسلام است که می‌تواند تمدن و زندگی مطلوب بسازد.

اما نخستین تجلیات روشن‌فکری در ایران، کاملاً غرب‌گرایانه و حتی اسلام‌ستیزانه بود؛ یعنی در ایران، آن روی سکهٔ حرف‌های متجددانِ شیفتهٔ غرب (شیفتگی ظاهری به غرب)، ستیز عمیق با اسلام بود؛ در حدی که آخوندزاده گفت مشکل ما این است که با خط و الفبای عربی می‌نویسیم. اگر رفع و رجوعش کنیم و با لاتین بنویسیم، چندین سال جلو می‌افتیم

در دوران صفویه اگر شاه‌عباس دستور می‌دهد قصری را خاک‌مال کنند، نوعی غرور ملی و مذهبی در این کلام موج می‌زند. او نیازی به غرب احساس نمی‌کند و آن‌ها را مشتی وحشی نجس تلقی می‌کند