بریده‌هایی از کتاب ماجرای فکر آوینی

برای بشر مدرن هر چیزی که ایجاد فراموشی کند، ارزش دارد؛ از جمله سینما و فیلم که باعث شده انسان با شریک شدن در تجربه‌های شخصی دیگران، خود را فراموش کند و لذت ببرد. بنابراین، فیلم و سوپر استاری که بیشترین فراموشی را به بیننده القا کند، محبوب‌تر است. اساساً پدیدهٔ «سوپر استار» فقط در چنین فضایی قابلیت طرح دارد. ورزش قهرمانی، ابزار تولید هیجان و لذت است. دیدن مسابقهٔ فوتبال در واقع، تجربهٔ نود دقیقه خلسهٔ روحی و فکری است. اگر مواد مخدر و الکلیسم با تغییرات فیزیولوژیک زمینهٔ غفلت و فراموشی را فراهم می‌کنند، سینما، ورزش مدرن، موسیقی‌های خاص و... بستر روان‌شناختی و روحیِ فراموشی را از طریق تولید لذت و هیجان فراهم می‌کنند. عارضه و اثر فراموشی، لذت و هیجان است. نقطهٔ مقابل فراموشی «یادآوری» است که مفهوم دینی آن «ذکر» است، و ذکر همان است که به انسان یادآوری کرده و متذکر حقایق می‌شود؛ چه بودن و چگونه بودن را یادآوری می‌کند. در مفاهیم دینی، انسانِ حقیقی کسی است که اهل ذکر است.

این تمدن را اومانیته ساخته است. معنایش این نیست که در تمدن اسلامی آدمِ بد یا جاه‌طلب وجود ندارد؛ منظور آن است که در حیث جمعی، هرگز این‌ها تکریم نمی‌شود. شهوت‌پرستی چه در تمدن ایران باستان و چه تمدن اسلامی هیچ‌وقت رسمیت نداشته است.

نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ایِ ما هم، ناظر به زیبایی‌های ظاهری نیست؛ مثلاً حضرت علی‌اکبر (ع) را آن‌چنان خوش‌سیما نمی‌کشیدند. تصویر حضرت علی‌اکبر (ع) ریش ندارد، سبیل دارد، به سبک داش‌های قجری آن را کشیده‌اند. این نقاشی‌ها نظر انسان را به زیبایی‌های دنیایی، جسمانی و غریزی جلب نمی‌کند؛ قصه‌ای را برای انسان روایت می‌کند که ذکر است و او را با خود به دنیای دیگر می‌برد.

ما ناظر به «تمدن اسلامی» و نه چیز دیگر انقلاب کردیم؛ مثل آن جامعه‌ای که در خط مقدم شکل گرفت. سازوکار اقتصادیِ متفاوتی بر جبهه‌ها حاکم بود. نه اقتصاد سرمایه‌داری بود و نه اقتصاد کمونیستی. بانک‌داری ربوی هم نداشت. مناسبات حاکم بر این جامعه، مناسبات دیگری بود و تعریف دیگری داشت.

آوینی تا سال ۶۸ بیشتر در حوزهٔ جنگ است. خودش به من می‌گفت: من همهٔ چیزها را وظیفه‌مدارانه انجام می‌دهم

فکر و ذکر را در گفتمان اسلامی و دینی، «حکمت» می‌گویند و حکمت را ممکن است آدم بی‌سواد هم داشته باشد؛ مثلاً پدر شهید یا مادر شهیدی که خوب تشخیص داده است چرا و چگونه باید عمل کند؛ یعنی درکی دارد که مطابق توصیف قرآن از انسانِ متعادل و هدایت‌شده است.

تعابیری همچون «امت»، «امام»، «برادران دینی»، «مستضعفان» و «مستکبران» در فرهنگ توسعه، به تدریج کم‌رنگ می‌شود.

جریان سیاسی «اصلاحات»، که نمایندهٔ تفکر شبه‌مدرنِ سکولار در ایران پساانقلاب است، مروّج و نمایندهٔ آن است.

چون خانواده مقدس است، مفاهیم مقدسی حول آن شکل می‌گیرد؛ مثلاً پدر و مادر، فرزند را نعمت و رحمت می‌خوانند و خود را در مقابل سرنوشتش متعهد و دلسوز می‌دانند.

قول ماکس وبر، انسان مدرن همهٔ مفاهیم را افسون‌زدایی، مفهوم‌زدایی و تقدس‌زدایی می‌کند.