بریده‌هایی از کتاب امپراتوری اندیشه: تاریخ ایران

دوشم گذر افتاد به ویرانه طوس دیدم جغدی نشسته جای طاووس گفتم چه خبر داری از این ویرانه گفتا خبر این است که افسوس افسوس منسوب به شهید بلخی

نگهبانان گرجی او در میدان جنگ محاصره و قتل‌عام شدند، در حالی که سربازان وزیر از دور ماجرا را نظاره می‌کردند. توپخانه ایران قبل از آن‌که بتواند بیش از چند توپ شلیک کند به دست دشمن افتاد و باقیمانده سپاه صفوی به سوی پایتخت گریخت.

گر من ز می مغانه مستم هستم گر عاشق و رند و بت‌پرستم هستم هر کس به خیال خود گمانی دارد من خود دانم هرآنچه هستم هستم

جالب توجه آن‌که ایرانیان در هیچ‌یک از سرزمین‌هایی که نادرشاه بدان‌جاها لشکرکشی کرد بیگانه نبودند. گرچه او و اسلاف صفوی‌اش اصالت ترک داشتند و در دربار به زبان ترکی سخن می‌گفتند، تأثیر فرهنگی ایران چنان بود که زبان درباری و اداری در دهلی و سراسر شمال هند فارسی و مکاتبات دیپلماتیک دربار عثمانی در استانبول نیز معمولاً فارسی بود. استیلای زبان فارسی از دهلی تا استانبول به نحوی برای بسیاری از ساکنان این منطقه طبیعی به نظر می‌رسید، گویی بازتاب خصیصه امپراتوری‌های ایرانی پیشین و تأثیر فراگیر ادبیات، دین و فرهنگ هنری ایرانی بود.

ایران در مراحل گوناگون تاریخی‌اش به‌راستی امپراتوری اندیشه بوده و به تعبیری هنوز هم هست فرهنگ ایرانی ملتی متنوع به لحاظ قومی و زمانی را در کنار هم نگه داشته است. ایران اکنون آماده است تا نقشی بزرگ‌تر از آنچه سالیان سال داشته در عراق، افغانستان و منطقه بر عهده گیرد. اما آیا ایران امپراتوری آینده است؟ به عبارت دیگر، آیا ایران می‌تواند نقش مهم و تأثیرگذاری را که شایسته آن است در خاورمیانه و دنیای وسیع‌تر عهده‌دار شود؟

شاید استعاره‌ها فقط یک وسیله باشند، شوریدن علیه قراردادها، قراردادهایی که صرفا نوعی ژست است. این شعر گزندگی بیشتری دارد و تأثیری بیش از آن. حافظ شعر زیر را در دوران تحمیل قواعد خشک مذهبی از سوی حکومت نوشت: بود آیا که در میکده‌ها بگشایند گره از کار فروبسته ما بگشایند اگر از بهر دل زاهد خودبین بستند دل قوی دار که از بهر خدا بگشایند

بود آیا که در میکده‌ها بگشایند گره از کار فروبسته ما بگشایند اگر از بهر دل زاهد خودبین بستند دل قوی دار که از بهر خدا بگشایند

نیکی و بدی که در نهاد بشر است شادی و غمی که در قضا و قدر است با چرخ مکن حواله کاندر ره عقل چرخ از تو هزار بار بیچاره‌تر است

آه کوروش ... رعایای تو، پارسیان، مردمانی تهیدست با روحی آزاده‌اند

برای درک حس شرمساری و اندوه شیعیان شاید تصور این‌که اگر بعد از مرگ عیسی [ع] رهبری کلیسا به دست یهودای اسخریوطی، پونتیوس پیلاتوس و جانشینانشان می‌افتاد کارساز باشد.

به‌ویژه در دوران منصور، خلیفه عباسی، مجریان و محققان ایرانی مخصوصاً از خراسان و ماوراءالنهر به دربار راه یافتند (هرچند به زبان عربی سخن می‌گفتند و بسیاری نام‌های عربی داشتند). حضور این ایرانیان با مخالفت اعراب مواجه شد که آنان را عجم می‌نامیدند به معنی گُنگ یا کسی که ناشمرده سخن می‌گوید و مِن‌مِن می‌کند اشاره‌ای تحقیرآمیز به نحوه سخن گفتن آن‌ها به زبان عربی. ایرانیان با جنبش معروف به شعوبیه از خود و هویت فرهنگی‌شان در برابر شوونیسم عرب دفاع کردند

گر من ز می مغانه مستم هستم گر عاشق و رند و بت‌پرستم هستم هر کس به خیال خود گمانی دارد من خود دانم هرآنچه هستم هستم(۲۶)

تأثیر اندیشه‌های آوگوستین طی قرون بعد در تفکرات کلیسا چشمگیر بود. او همچنین دلایل ارتدادی بودن مانویت را در بافتی مسیحی توضیح داد. اما حقیقت جالب توجه آن است که قبل از گرویدن به مسیحیت، آوگوستین که یک مانوی اعتراف‌کرده بود دیگران را به این فرقه دعوت، و احتمالاً در مقام یک روحانی مانوی عمل می‌کرده است. با وجود مخالفت، رد پای مانویت در اندیشه و افکار آوگوستین آشکار و پررنگ است.

پارت‌ها امپراتوری قدرتمندی به وجود آوردند و چندین قرن با موفقیت فرمانروایی کردند، آن‌ها با تلفیق سنت فرمانروایان پیشین و مدارا با الگوهای دینی، زبانی و فرهنگی ولایات تابعه تساهل پیشه کردند. سیستم تفویض قدرت («پراکنده‌شاهی» که بعدها در منابع عربی ملوک‌الطوایفی نامیده شد) میان ساتراپ‌ها که غالباً از دوران سلوکیان قدرت را در دست داشتند ادامه یافت.(۲) کاتبان پارتی مانند دوران هخامنشی همچنان از زبان آرامی استفاده می‌کردند و تنوع ادیان قابل ملاحظه بود. نام‌هایی مانند مهرداد و فرهاد (که گمان می‌رود با فرَوَشی در اوستا مرتبط باشد) نشان‌دهنده تبعیت اشکانیان از دین مزدایی است

پادشاهان اشکانی بعدها از عنوان فیل‌هلن (دوستدار یونان) روی سکه‌هاشان استفاده کردند.

در نوشته‌های بعدیِ زرتشتی، اسکندر تنها بشری است که در لقب گجستگ به معنی «ملعون» با اهریمن شریک است.

درباره اقداماتی که اسکندر برای تثبیت یا تحکیم فرمانروایی خود انجام داد چیز زیادی در منابع غربی نیست، اما اسناد زرتشتی از کشتن مغ‌ها و معلم‌های بسیار به دست او می‌گویند و این‌که آتش‌های مقدس بسیاری از آتشکده‌ها خاموش شد. شاید این گفته‌ها صرفا منعکس‌کننده قتل‌های تصادفی و ویرانی حاصل از غارت سپاهیان مقدونی باشد. اما این احتمال نیز وجود دارد که مغ‌ها، صاحبان دینی که اساس دولت هخامنشی را تشکیل می‌داد و از این رو کانون مقاومت پایدار یا شورش بودند، می‌بایست سرکوب می‌شدند.

فتحعلی‌شاه به معاهده ۱۲۱۵ ه .ق استناد کرد و از بریتانیا برای مقابله با روسیه در قفقاز کمک خواست، اما برای بریتانیایی‌ها متحد شمالی بیش از ایران ارزش داشت. آن‌ها این درخواست را نادیده گرفتند.

یزدگرد اول سیاست مذهبی مداراگرایانه‌ای در پیش گرفت. با یهودیان (که او را کوروش جدید می‌خواندند) رفتاری دوستانه داشت و مقامات یهودی را به کار گماشت. در دوران سلطنت او بود که مسیحیت متمایز ایرانی که معمولاً کلیسای نسطوری نامیده می‌شود ظهور کرد و اولین شورای کلیسایی آن در سال ۴۱۰ م برگزار شد. این اقدام تأثیر آشکاری در جدا کردن مسیحیان ایرانی از ننگ ستون پنجمی رومیان داشت. اما همه آن را تأیید نکردند. این سیاست‌های دینی شاه را نزد روحانیون منفور کرد و یزدگرد اول مانند سلف بلاواسطه‌اش به قتل رسید. این واقعیت که چند تن از جانشینان بعدی‌اش نام او را روی خود نهادند نشان می‌دهد که یاد و خاطره او در محافل درباری مورد احترام بوده است.

بسیاری از افکاری که آموزه‌های آوگوستین را به صورتی موفقیت‌آمیز با تعالیم مسیحی کاتولیک سازگار کرد به‌ویژه گناه نخستین (که او به صورتی جدی با تمایلات جنسی مرتبط کرد)، تقدیر ازلی، برگزیدگان رستگار، و (آشکارا) لعن اطفال تعمیدنیافته حداقل تا حدی ریشه در مباحثی دارد که پیش‌تر در کلیسای مسیحی وجود داشته است هرچند این بحث‌ها تحت تأثیر اندیشه‌های مشابه گنوسی آن‌هایی قرار گرفته بود که ملهم از مانی بودند. اما بسیاری از این مفاهیم محوری به‌خصوص گناه نخستین نشان‌دهنده تجانسی تکان‌دهنده با آموزه‌های مانوی بود.