بریده‌هایی از کتاب توحید مفضل

ای مفضّل! بنگر که چگونه انسان به‌خاطر شرافت و برتری‌اش بر حیوانات، آفرینشی خاص یافته است. او به‌گونه‌ای خلق شده که راست می‌ایستد و درست می‌نشیند تا بتواند با دست و دیگر اندامش با اشیاء رو به رو شود و آنها را به‌کار گیرد. اگر مانند چارپایان، افتاده به رو، آفریده می‌شد، قادر به انجام هیچ‌یک از این کارها نبود.

فایده گریه کودکان را بشناس و بدان که در مغز آنها رطوبتی است که اگر باقی مانَد سبب مشکلات بزرگ و بیماری‌های سختی چون کوری و مانند آن می‌شود. گریه، این رطوبت را از سر کودکان به بیرون سرازیر می‌کند و تندرستی و سلامت چشم‌ها را در پی می‌آورد.

مثلاً اگر کودک، با عقلی کامل و بی‌نقص به دنیا می‌آمد و خود را مستقل و بی‌نیاز از دیگران می‌دید، فرزندپروری، شیرینی خویش را از دست می‌داد و مصلحتِ سرگرم بودن پدر و مادر به تربیت فرزندان از میان می‌رفت و فرزندان به وظایف خویش در برابر زحمت‌های تربیتی پدر و مادر عمل نمی‌کردند و آنها را هنگام نیاز به محبت و پرستاری، تنها می‌گذاشتند. نیز فرزندان با پدر و مادر مأنوس نمی‌شدند و پدر و مادر به آنها خو نمی‌گرفتند، چراکه در این صورت، فرزندان از تربیت و نگهداری والدین بی‌نیاز بودند و پس از تولّد، از گِرد آنها پراکنده می‌شدند و راه خویش می‌گرفتند و می‌رفتند.

در بی‌اطلاعی انسان از طول مدّت عمرش تأمّل کن که اگر آن را می‌دانست، و می‌فهمید عمرش کوتاه است، از زندگی لذّت نمی‌برد و هماره در انتظار مرگ بود و فرا رسیدن وقت معلوم گشته آن.

نعمت نادانی برای کودک اگر نوزاد، با فهم و شعور کامل به دنیا می‌آمد، هنگام تولّد دنیا را ناجور و ناپسند می‌یافت و حیران و سرگشته می‌شد، از دیدن چیزهایی که نمی‌شناخت و رو به رو شدن هر ساعت و هر روز با گونه‌های مختلف حیوانات و پرندگان و دیگر موجوداتی که مانندشان را هرگز ندیده است. مطلب را اینگونه تعبیر کن: انسان عاقلی که به اسیری به سرزمینی دیگر برده می‌شود، هنگام ورود به آنجا یکسر دچار حیرت و پریشانی است و برای آموختن زبان مردم آن سرزمین و قبول آداب آنان شتاب نمی‌ورزد. برعکس، اگر کودکی را به اسیری به جایی ببرند، خیلی زود زبان و آداب آن محل را فرا می‌گیرد. همچنین اگر نوزاد، عاقل متولّد می‌شد، چون خود را در آغوش و بر دوش دیگران، و شیرخوار و پیچیده در جامه و خوابیده در گهواره مشاهده می‌نمود، احساس خواری و ذلّت می‌کرد، در حالی که به‌خاطرِ تری و لطافت بدنش هنگام تولّد، از آن حالت‌ها گریزی ندارد، و همین‌ها است که اگر نباشد، شیرینی و دل‌نشینی کودک نیز نخواهد بود.

بگو بدانم اگر طول روز صد یا دویست ساعت بود، آیا تمام حیوانات و گیاهان روی زمین نابود نمی‌شدند؟

اگر آدمیان نعمت‌های خدای تعالی را می‌شناختند، این کارْ آنان را از غوطه‌ور شدن در منجلاب معاصی باز می‌داشت

ای مفضّل! در پلک چشم‌ها بیندیش که همچون پرده قرار داده شده‌اند، و نیز در رستن‌گاه مژه‌ها که به حلقه‌هایی می‌مانند برای آن پرده. خداوند چشم را در این غار نهاده و آن را با پرده‌ها و موهای مژه پوشانده است.

چون علم‌شان اندک است، به انکار، و چون چشم حقیقت‌بین‌شان ضعیف است، به تکذیب و خیره‌سری روی کرده‌اند، تا آنجا که آفرینش اشیاء را منکر شده‌اند

گفتم: سرور من! عدّه‌ای می‌پندارند که این، کار طبیعت است. فرمود: از اینان بپرس که طبیعت چیست؟ آیا علم و قدرتِ انجام دادنِ این افعال را دارد یا نه؟ اگر علم و قدرت را برای آن لازم می‌دانند، چه چیز آنها را از اثبات آفریدگار باز می‌دارد، که این افعال نتیجه تدبیر و کارسازی او است؟ اگر هم گمان می‌کنند طبیعتْ بدون علم و نیت قبلی این کارها را می‌کند ـ حال آنکه در اعمالش حق و حکمت مشاهده کردی ـ پی می‌بریم که این افعال از خالق حکیم سر می‌زند و چیزی که آنها طبیعتش نامیده‌اند، سنّت جاری الاهی است در میان آفریدگان.

در آفرینش، چیزی بیهوده خلق نشده است.

بزرگ‌تر و گرامی‌تر از نعمت حافظه برای انسان، نعمت فراموشی است که اگر نبود داغ هیچ مصیبتی سرد نمی‌شد، هیچ دریغ خوردن و افسوسی تمام نمی‌گشت، هیچ کینه و دشمنی از میان نمی‌خاست، با وجود آفات و بلاها، کسی از خوشی‌های دنیایی لذّت نمی‌برد و برخوردار نمی‌شد،

عقل انسان، آفریدگار را در آن حد می‌شناسد که به وجودش اقرار و اعتراف نماید، امّا شناختی که باعث احاطه عقل به اوصاف و ویژگی‌های ذاتی حق باشد، در توان او نیست.

منفعتی که دینِ انسان را سر و سامان دهد، بر آنچه مال و ثروتش را می‌افزاید، برتری و ترجیح دارد.

چیزی که مردم با فکر و اندیشه و تجربه‌های گوناگون به آنها می‌رسند، در خلقت پروردگار امری است انجام گرفته و حلّ شده.

صنعت، خلقت را همانندسازی می‌کند، گرچه به حقیقت آن دست نمی‌یابد.

هرگاه خواستی حکمت دامن‌گستر آفریدگار، و کوتاه‌دستی دانشِ آفریدگان را بشناسی، نگاه کن و بیندیش در انواع ماهی‌ها، چارپایان دریا، صدف‌ها و گونه‌های متفاوت موجودات بی‌شماری که در دریا زندگی می‌کنند و فایده‌شان دانسته نمی‌شود مگر ذرّه ذرّه

در اینکه چگونه روزی پرندگانی که فقط در شب تاریک پرواز می‌کنند، از راه شکار این حشرات پراکنده در هوا تأمین می‌گردد، بیندیش

یک دسته آهو یا مرغِ سنگ‌خوار را که نگاه می‌کنی، همه را مانند هم می‌بینی و هیچ یک را با دیگری تفاوتی نیست. امّا انسان‌ها صورت و خِلقتی دگرگون دارند و هیچ دو نفری یافت نمی‌شوند که از همه جهت با هم یکی باشند.

اگر تری دهان نباشد که غذا را نرم و گوارا نماید، فرو بردن آن غیر ممکن می‌شود. گواه این سخن، مشاهده و تجربه است.