بریده‌هایی از کتاب توحید مفضل

حال اگر رنگ‌ها بودند و برای احساس آنها چشمی وجود نداشت، فایده‌شان چه بود؟ گوش‌ها برای درک صداها خلق گردیده است، اگر صداها بودند و گوشی برای شنیدن‌شان نبود، هیچ سودی نداشتند.

ای مفضّل! در رؤاها بیندیش که چگونه خداوند آنها را نظم و ترتیب داده و راست و دروغ‌شان را به هم آمیخته کرده است. اگر تمام رؤاها راست بود، همگان پیامبر می‌شدند، و اگر همه‌شان دروغ درمی‌آمد، سودی نداشتند و وجودشان زیادی و بی‌معنا بود. پس گاهی راست و درست‌اند تا مردم در رسیدن به آنچه سودمند است و دور شدن از آنچه زیانبار است، از آنها برخوردار شوند، و بسیاری اوقات، دروغ‌اند تا یکسر به آنها اعتماد نکنیم.

آنچه قابل شمارش نیست و مردم نمی‌دانند، بسی افزون‌تر است از آنچه می‌دانند و می‌شمارند.

فرمود: ای مفضّل! دلت را فارغ گردان و اندیشه و آرامشت را فراهم‌آر که به زودی گوشه‌ای از علم مربوط به ملکوت آسمان‌ها و زمین، و آنچه خدا بین آسمان و زمین و در آنها خلق کرده، از موجودات شگفت و انواع فرشتگان و صفوف و مقامات و مراتب آنها گرفته تا سدره‌المنتهی، تا دیگر آفریده‌های انسی و جنی، تا زمین هفتم و زیر آن، همه را برایت شرح و تفصیل خواهم داد، چندان که آنچه تاکنون فراگرفته‌ای، جزیی از آن همه باشد.

اگر این چراغ نبود، مردم شب‌های خود را همچون مردگانِ در گورها سپری می‌کردند

گریه پرفایده ای مفضّل! فایده گریه کودکان را بشناس و بدان که در مغز آنها رطوبتی است که اگر باقی مانَد سبب مشکلات بزرگ و بیماری‌های سختی چون کوری و مانند آن می‌شود. گریه، این رطوبت را از سر کودکان به بیرون سرازیر می‌کند و تندرستی و سلامت چشم‌ها را در پی می‌آورد. مگر نه اینکه کودک از گریه خود سود بسیار می‌برد، امّا پدر و مادرش چون این حقیقت را به درستی درنمی‌یابند، می‌کوشند او را بی‌صدا کنند و با فراهم کردن خواسته‌هایش، او را از گریه بازدارند. آنها نمی‌دانند که گریه برای فرزندشان بهتر و خوش فرجام‌تر است.

اگر انسان‌ها مطمئن بودند که نمی‌میرند، هیچ‌کس به آنچه به‌دست می‌آورد، بسنده نمی‌کرد و به کسی چیزی نمی‌داد و حوادث و اتفاقات را از خاطر نمی‌برد و تسلّی نمی‌یافت، و از زندگی و هر چیز دنیایی خسته و بیزار می‌شد، همچنان که گاه شخص سالمند، از زندگی به ستوه می‌آید

اگر بگویند: چگونه خداوند بنده ضعیف را مکلّف ساخته که با عقلِ ناچیز خود او را بشناسد، امّا به ذاتش احاطه نیابد؟ جواب آن است که آدمی در حدّ توان خود، به این معرفت مکلّف گردیده است، بدین‌معنا که از او خواسته‌اند به وجود خدا یقین نماید و امر و نهیش را ملتزم شود، نه اینکه به ویژگی‌های ذات باری‌تعالی علم تمام پیدا کند.

کسی که خداوند او را نعمتِ معرفتِ خویش عطا کرده و به دین خود هدایت فرموده و توفیقش داده که تدبیر نهفته در آفرینشِ پدیده‌ها را به تأمّل بنشیند، و با تمسّک به دلالت روشنی که بر صانع عالم گواهی می‌دهد، به تدبیر دقیق و تعبیر درستی که همه به‌خاطر آن خلق شده‌اند، آگاهی یابد، شایسته است که خداوند را بر این نعمت، فراوان سپاس بگوید و از او بخواهد که بر این ستایش‌گری ثابت‌قدم بمانَد و نعمت‌های بیش‌تر بیابد

گفتم: چرا بعضی از مردم این اعضا را ندارند و به مشکلاتی که فرمودید، مبتلا می‌شوند؟ فرمود: این برای ادب کردن شخص است و عبرت گرفتن دیگران. همچنان که گاه پادشاهان مردم را ادب می‌کنند تا دیگران بترسند و درس عبرت بگیرند. پس هیچ‌کس آنها را بر این کار سرزنش نمی‌کند، بلکه رأی پادشاه را می‌ستایند و تدبیرش را درست می‌شمارند و می‌پسندند. کسانی که به این بلاها دچار می‌شوند، اگر شکیبایی کنند و رو به سوی خدا آورند، پس از مرگ، ثواب‌هایی چنان گرانقدر و بزرگ نصیب‌شان می‌شود که بلا و گرفتاری‌شان، در کنار آن، بسیار حقیر و ناچیز می‌نماید، و اگر پس از مرگ، مخیر شوند، بازگشت به دنیا و بلا دیدن را برمی‌گزینند، تا بر ثواب‌های خویش بیفزایند.

اگر هم از یاران جعفر بن محمد صادق هستی، بدان که او اینگونه با ما سخن نمی‌گفت و با مثل دلیل‌های تو با ما مجادله نمی‌کرد. او بیش از آنچه تو از ما شنیدی، شنیده، امّا هرگز با ما بدزبانی نکرده و در جواب گفتن ما بیش از اندازه نگفته است. او مردی است بردبار، متین، خردمند و ثابت که دست‌خوش سرسختی و بی‌فکری و شتاب‌زدگی نمی‌شود. سخن ما را می‌شنود و به ما گوش می‌سپارد و حجّت و برهان ما را به نیکی فهم می‌کند، تا اینکه چون همه سعی خویش را به کار می‌گیرم و گمان می‌کنیم که او را شکست داده‌ایم، ناگاه با سخنی اندک و جمله‌ای کوتاه، دلیل ما را باطل می‌سازد و به قبول حجّت خویش وامی‌داردمان، و راه عذر و بهانه را بر ما می‌بندد، چندان که جواب گفتنش نمی‌توانیم.

اگر نوزاد، با فهم و شعور کامل به دنیا می‌آمد، هنگام تولّد دنیا را ناجور و ناپسند می‌یافت و حیران و سرگشته می‌شد، از دیدن چیزهایی که نمی‌شناخت و رو به رو شدن هر ساعت و هر روز با گونه‌های مختلف حیوانات و پرندگان و دیگر موجوداتی که مانندشان را هرگز ندیده است. مطلب را اینگونه تعبیر کن: انسان عاقلی که به اسیری به سرزمینی دیگر برده می‌شود، هنگام ورود به آنجا یکسر دچار حیرت و پریشانی است و برای آموختن زبان مردم آن سرزمین و قبول آداب آنان شتاب نمی‌ورزد. برعکس، اگر کودکی را به اسیری به جایی ببرند، خیلی زود زبان و آداب آن محل را فرا می‌گیرد.

گاه نیز عدّه‌ای از ایشان بر پدیده‌ای آگاه می‌شوند، امّا چون سببش را نمی‌دانند و در آن شک دارند، بی‌درنگ زبان به سرزنش و نکوهش آن می‌گشایند و بر آن مُهر کم‌تدبیری و خطا می‌زنند.

پس این واقعیت دلیل است بر اینکه زرّافه نتیجه آمیزش چند نوع حیوان نر با یک ماده نیست، آن‌سان که مردم نادان می‌پندارند، بلکه آفریده شگفتِ خدا است تا دلالت کند بر قدرت بی‌کرانه او که چیزی محدود کننده آن نیست، و دانسته شود که تمام انواع حیوان را او آفریده و هر عضوی از این انواع را بخواهد در هر حیوانی که اراده کند، به هم می‌رساند، و هر کدام از آنها را که اراده کند، از هر حیوانی که بخواهد جدا سازد و هر چه بخواهد در آفرینش می‌افزاید و هر چه اراده کند، از آن می‌کاهد. و این نشانه‌ای است از قدرت خدا در آفرینش اشیاء و اینکه آنچه او بخواهد، از حیطه قدرتش بیرون نیست

حیوانات، وقتی مرگ را احساس می‌کنند، خود را در جای پنهانی مخفی می‌سازند و همان‌جا می‌میرند.

نخستین عبرت و دلیل بر وجود آفریدگار متعال، هیئت این دنیا و یک‌پارچگی اجزای آن و نظم دقیق آن است.

آیا کسی که نگاهی درست دارد و اندیشه‌اش را به کار می‌بندد، پی نخواهد برد که آماده‌سازی حواس و محسوسات و رابطه بین آنها و وجود اشیایی دیگر برای کامل کردن کار حواس، جز با قصد قبلی و تقدیر خداوندِ دقیق‌بین و آگاه نمی‌تواند بود

اِهمال یا تدبیر؟ کیست آن‌که از نوزاد مراقبت می‌کند تا همه نیازهایش را برآورد، جز خدایی که او را به وجود آورده پس از آنکه نبوده، و چون هستی یافته، سود و مصلحت او را بر عهده گرفته است؟ راستی اگر خود به خودی و اهمال باعث اینگونه تدبیر و پردازش است، پس نتیجه هدف‌مندی و تقدیر در کارها باید اشتباه و ناهماهنگی باشد، چرا که این دو ضدّ اهمال‌اند. بی‌شک این سخن، بسیار زشت و ناپسند است و نشانه جهل گوینده‌اش؛ زیرا اهمال، راستی و درستی در پی نمی‌آورد و تضاد، سبب نظم و یک‌پارچگی نمی‌شود ـ بسیار برتر است خداوند از آنچه ملحدان می‌گویند

با چنان حال خوشی از خدمت مولایم مرخّص شدم که هیچ‌کس، بدان حال ایشان را ترک نکرده بود.

همچنین اگر نوزاد، عاقل متولّد می‌شد، چون خود را در آغوش و بر دوش دیگران، و شیرخوار و پیچیده در جامه و خوابیده در گهواره مشاهده می‌نمود، احساس خواری و ذلّت می‌کرد، در حالی که به‌خاطرِ تری و لطافت بدنش هنگام تولّد، از آن حالت‌ها گریزی ندارد، و همین‌ها است که اگر نباشد، شیرینی و دل‌نشینی کودک نیز نخواهد بود