بریده‌هایی از کتاب روزنه؛ مجموعه آموزشی شعر

نشسته‌اند ملخهای شک به برگ یقینم ببین چه زرد مرا می‌جوند، سبزترینم!

مدعامثل این است که شاعر ادعایی می‌کند و سپس آن ادعا را با مثالی شاعرانه به کرسی می‌نشاند. سنایی می‌گوید: تو علم آموختی از حرص، اینک ترس کاندر شب چو دزدی با چراغ آید، گزیده‌تر برد کالا مدعا و مطلب اصلی شاعر، ترس از علم بی‌تعهد است و برای اثبات آن، مثال می‌آورد که «همان گونه که دزد چراغ‌دار، در دزدی موفق‌تر است، انسان عالِم نیز لغزشی شدیدتر دارد. » اگر شاعر مدعا را خشک و خالی بیان کرده بود، کلامش برتری خاصی نداشت و از حد یک نصیحت فراتر نمی‌رفت. مَثَلی که آورده شده است، نوعی استدلال شاعرانه با خود دارد و همین ما را به پذیرش وا می‌دارد.

با آن که هر کنایه‌ای دارای یک معنی ظاهری و یک معنی باطنی است، معنی باطنی مورد نظر گوینده است و چه بسا که معنی ظاهری اصلاً ربطی به قضیه نداشته‌باشد. امّا گاهی شاعر با زیرکی خاصی، کنایه را در جایی به کار می‌برد که در آن فضا، ظاهر کنایه هم معنی می‌دهد و این بسیار هنرمندانه است. مثلاً «دسته‌گل به آب دادن» در معنای کنایی خود «اشتباهی بزرگ کردن» است و ما غالبا در کاربرد آن، کاری به این نداریم که اصلاً دسته‌گلی در کار هست یانه. امّا علی معلّم در جایی که سخن از رها کردن حضرت موسی (ع) در آب نیل است، همین کنایه را طوری به کار می‌برد که معنای ظاهری آن هم پدیدار می‌شود: در لجّه بر نی سنبلش را تاب دادند خوبان عجب دسته‌گلی بر آب دادند

وجوه مهم اختلاف مجاز و کنایه را چنین می‌توان بر شمرد: در مجاز، فقط یکی از دو سوی معنی می‌تواند درست باشد. مثلاً در همان شعر عبدالملکیان، مسلّم است که «مردم شهر» مورد نظرند نه خود شهر یا در عبارت «نهر جاری است»، جاری بودن فقط به «آب» بر می‌گردد نه به «نهر». ولی در کنایه، غالبا هر دو وجه کلام می‌تواند صادق باشد، یعنی قابل تصور هست که طلبکاران حتی فرش آدم ورشکسته را هم از زیر پایش جمع کنند و یا زال زر در لحظه رسیدن قاصد واقعا در حمام باشد و از شتاب، سرش را ناشسته بگذارد. دیگر این که در مجاز، واژه‌ها به معنایی دیگر به کار می‌روند، ولی در کنایه، آنها همان معنی حقیقی خود را دارند و ترکیب آنهاست که حامل دو معنی می‌شود. به عبارت دیگر، غالبا مجاز در واژه اتفاق می‌افتد و کنایه در ساختار کلام.

مرحوم جلال‌الدین همایی در کتابش کنایه را چنین تعریف می‌کند: «کنایه در لغت به معنی پوشیده سخن گفتن است و در اصطلاح، سخنی است که دارای دو معنی قریب و بعید باشد، و این دو معنی لازم و ملزوم یکدیگر باشند. پس گوینده آن جمله را چنان ترکیب‌کند و به کار بَرَد که ذهن شنونده از معنی نزدیک به معنی دور منتقل شود. » ملاحظه می‌کنید که فرق مجاز و کنایه اندک است. با هر دو، خواننده به سوی معنایی دیگر در کلام هدایت می‌شود و شاید به همین ملاحظه، جمعی از منتقدان، کنایه را هم نوعی مجاز دانسته‌اند و این سخن غریبی نیست. در واقع قلمرو مجاز آن قدر گسترده است که کنایه و استعاره و بعضی صورتهای دیگر خیال را هم شامل می‌شود. از همین روی، گاهی تشخیص مجاز و کنایه از هم، دشوار می‌شود.

هیونی تگاور برِ زالِ سام بباید فرستاد و دادن پیام که گر سر به گِل داری، اینک مشوی یکی تیز کن مغز و بنمای روی

جامعه بشری برای این که یک سخن برتر را به عنوان شعر بپذیرد، چنین خواستهایی از آن دارد: منطق گفتار، متفاوت با منطق عادی باشد. ساختار زبانی متفاوتی در آن به کار رفته باشد. تناسبهایی از جهات مختلف در آن سخن حس شود. آن سخن، یک مجموعه نظام‌دار باشد، به گونه‌ای که خواننده خود را با یک اثر ادبی متشکل روبه‌رو ببیند. گوینده از ایجاد آن سخن، هدف خاصی داشته باشد، یعنی آن بیان ویژه را برای تأثیری ویژه اختیار کرده باشد. این خواسته‌های انسانها از شعر، باعث شده است که آنها کم‌کم در زبان، قابلیتهایی برای تأثیر بیشتر و عمیق‌تر شعرشان کشف کنند و از سوی دیگر، شعر نیز به تدریج قانونمند شود.

بس که مخمور خیالت رفته‌ایم آمدن خمیازه ما می‌کشد

ما در طول تاریخ ادبیات کهن فارسی، بیش از بیست هزار شاعرِ با نام و نشان داشته‌ایم. از این همه شاعر، شاید دویست تن توانسته باشند آثاری بیافرینند که در حافظه جمعیِ فارسی‌زبانان ثبت شده است و بقیه از یاد رفته‌اند. با این فرض، ما در مقابل یک شاعر ماندگار و موفق، حدود نود و نه شاعر فراموش‌شده داریم. از گروه عظیم شاعران قرن حاضر هم شاید بیش از ده تن به سده بعد راه نیابند. پس شاعر بودن نه بسیار سخت است و نه بسیار مهم. آنچه اهمیت دارد، شاعرِ توانا و تأثیرگذار بودن است

از درد سخن گفتن و از درد شنیدن با مردم بی‌درد، ندانی که چه دردی است مهرداد اوستا