بریده‌هایی از کتاب روزنه؛ مجموعه آموزشی شعر

شمس قیس می‌گوید «شعر... سخنی است اندیشیده، مرتّب، معنوی، موزون، متکرّر، مساوی، حروف آخرین آن به یکدیگر ماننده. »

ناهمواری حاصل از این تصرفها در وزن را «سکته» می‌نامند و این خود انواعی دارد. سکته، گاهی نامحسوس است؛ گاهی محسوس است ولی آزاردهنده نیست؛ و گاهی، هم محسوس است و هم آزاردهنده، که اینجا می‌گوییم وزن شعر خراب شده است.

آنچه به نام «اختیارات شاعری در وزن» می‌شناسیم، به واقع انعطاف‌پذیری وزنهاست و نه چیزی دیگر. میزان این انعطاف‌پذیری نیز در وزنهای مختلف، فرق می‌کند. بعضی وزنها تغییرات بیشتری را می‌پذیرند، بعضی کمتر و بعضی تقریبا هیچ. مثلاً در وزن «فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن» تقریبا هیچ تصرّفی نمی‌توان کرد.

شاعر اجازه دارد در همین وزن، «فَعِلات» آخر را به صورتهای «فِعْلات»، «فَعِلن» و «فِعْلن» هم بیاورد.

شاعر می‌تواند در وزن «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات»، رکن نخست را به صورت «فاعلاتن» هم بیاورد یا به عبارت امروزی تر، به جای هجای کوتاهِ نخست، هجای بلند به کار برد، چنان که انوری در مصراع دوم قصیده نامه اهل خراسان کرده است: به سمرقند اگر بگذری، ای باد سحر نامه اهل خراسان به بر خاقان بر

مثلاً یکی از وزنهایی که در قدیم کمتر سابقه داشته و شاید اصلاً ناشناخته بوده است، «مفاعلن فعلاتن فع مفاعلن فعلاتن فع» است.

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات ای خداوندان مال! الاعتبار، الاعتبار ای خداخوانان قال! الاعتذار، الاعتذار

فعولن فعولن فعولن فعول به نام خداوند جان و خرد کز این برتر اندیشه بر نگذرد

فاعلن فاعلن فاعلن فع تیغ مردان خورشید در مشت کورسوی شب تیره را کشت

مفاعیل مفاعیل مفاعیل مفاعیل بیایید، بیایید که گلزار دمیده است بیایید، بیایید که دلدار رسیده است