بریده‌هایی از کتاب فلسفه‌ اخلاق

ابن ابی الحدید نقل می‌کند که کفار قریش در مکه مسلمین را «صُباة» می‌گفتند. صباة از ماده صَبْوَة به معنی عشق است، یعنی واله‌ها. می‌گفتند اینها عاشق این مرد هستند. اینقدر مرید و مجذوب پیغمبر اکرم بودند که اینها را صُباة می‌نامیدند

در وسائل از علی (ع) نقل می‌کند: لِیجْتَمِعْ فی قَلْبِک الاِْفْتِقارُ اِلَی النّاسِ وَ الاِْسْتِغْناءُ عَنْهُمْ در آنِ واحد در قلب خودت باید دو حس متضاد را داشته باشی: من به مردم محتاجم، من از مردم بی‌نیازم. در چه خودم را محتاج فرض کنم و در چه بی‌نیاز؟ فرمود: آن وقت که با مردم برخورد می‌کنی، سخن می‌گویی، به روی بی‌اعتنایی نباش، حرفهای تند و خشن و گوشه‌دار و زخم‌دار و خاردار به مردم نگو؛ نگو گور پدر مردم، هرکه هرچه می‌خواهد بگوید؛ سخنت نرم و ملایم باشد. اینجا فرض کن من محتاج آنهایم: یکونُ افْتِقارُک اِلَیهِمْ فی لینِ کلامِک وَ حُسْنِ بِشْرِک، وَ یکونُ اسْتِغْناؤُک عَنْهُمْ فی نَزاهَةِ عِرْضِک وَ بَقاءِ عِزِّک. اما آنجا که پای عِرض و حیثیت و آبرو و عزت در میان است، بگو من به فلک هم احتیاج ندارم. آنجا که عزتت می‌خواهد خدشه‌دار بشود، باید فرضت بر این باشد که من به فلک هم احتیاجی ندارم.

چرا غیبت کردن حرام است؟ برای اینکه بدبینی ایجاد می‌کند، در حالی که غیبت کردن همان افشای بدیهاست یعنی بدیهای واقعی را بازگو کردن.

بینش هر مکتبی درباره جهان یک نوع سیستم اخلاقی در آن مکتب الهام می‌بخشد و پیشنهاد می‌کند. مکتب مادی قهرآ نوعی اخلاق پیشنهاد می‌کند، مکتب الهی نوع دیگر اخلاق پیشنهاد می‌کند. آن که جهان را ناشی از یک اراده حکیمانه ازلی و انسان را نفخه‌ای الهی می‌داند و آن که در جهان جز ظلمت و تاریکی و تصادف و حرکتهای کورکورانه و بی‌منتهایی، بی‌مقصدی و بی‌هدفی چیز دیگری نمی‌بیند خواه ناخواه بینش‌شان در اخلاق هم متفاوت است

خدایا دلهای ما را به نور ایمان منوّر بگردان، ما را با حقایق اسلام آشنا بفرما، ما را پیرو واقعی تعالیم عالیه اسلامی قرار بده، ما را از اخلاق مکرمتی و مکارم اخلاق بهره‌مند بگردان، نیتهای ما را خالص بگردان، اموات ما غریق رحمت خودت بفرما. خدایا ما را قدردان اسلام و قرآن قرار بده، قدردان پیغمبر و آل قرار بده، حاجات مشروعه ما را برآور. و عجّل فی فرج مولانا صاحب الزمان.

کارهایی که ما به آنها کار اخلاقی می‌گوییم، می‌بینیم فرقشان با کار عادی این است که قابل ستایش و آفرین و تحسین‌اند. به عبارت دیگر بشر برای این‌گونه کارها ارزش قائل است. تفاوت کار اخلاقی با کار طبیعی در این است که کار اخلاقی در وجدان هر بشری دارای ارزش است، یعنی یک کار ارزشمند و گرانبهاست و بشر برای خود این کار قیمت قائل است

گفت: عدی! علی درباره تو انصاف نداد، بی‌انصافی کرد، بچه‌های خودش حسن و حسین را سالم نگه داشت بچه‌های تو را به کشتن داد، بچه‌های تو را جلو فرستاد و بچه‌های خودش را عقب نگه داشت. گفت: خیر بعکس است، من درباره علی انصاف ندادم. این انصاف نیست که علی امروز در زیر خاکها باشد و عدی روی زمین زنده راه برود.

کار اخلاقی کاری است که از عاطفه‌ای عالیتر از تمایلات فردی، یعنی عاطفه غیردوستی، سرچشمه می‌گیرد. کارهای اخلاقی انسانها کارهایی است (ناشی از این) که آن انسانها غیر را هم دوست می‌دارند؛ یعنی تنها خودشان را دوست ندارند، به سرنوشت دیگران هم مانند سرنوشت خودشان علاقه‌مند هستند و از اینکه به غیر، سود یا لذتی برسد همان اندازه شادمان می‌شوند که به خودشان سودی برسد و خودشان به لذتی برسند، و البته این درجات دارد

علم به دست بیاورید تا با فقر مبارزه کنید. نیمی از آن درست است و نیم دیگر نادرست؛ یعنی با علم می‌شود اقتصاد را توسعه داد، اما فقر که همیشه ناشی از نقص در اقتصاد نیست.

علمای ما در باب اینکه انسان آن چیزی است که می‌اندیشد یا انسان آن چیزی است که بخواهد باشد، خیلی بهتر از آقای سارتر بحث کرده‌اند. در فلاسفه اسلامی، صدرالمتألهین بهتر از همه بحث کرده. و این مطلب ریشه قرآنی دارد

امام صادق می‌فرماید: اُثامِنُ بِالنَّفْسِ النَّفیسَةِ رَبَّها بهای نفس گرانبها را پروردگارش قرار می‌دهم. یا وقتی از امام سجاد می‌پرسند: از همه مردم بزرگتر کیست؟ می‌فرماید: «کسی که در مقابل نفس خودش برای هیچ چیزی اهمیت قائل نباشد.» نفیس‌ترین حقایق را انسان در درون خودش احساس می‌کند و آن، خود واقعی‌اش است. قیمت مالِ اوست. برای او ارزش قائل است چون خودش است.

ویلیام جیمز مردی است الهی و کتابهایی که تاکنون از او ترجمه شده در حد زیادی خوب است، مخصوصا کتاب دین و روان. او روان‌شناس و فیلسوف بسیار مبرّزی بوده است و از دانشمندان بزرگ جهان شمرده می‌شود. از زمان فوتش شاید شصت سال بیشتر نگذرد. در آن کتاب، این مرد منصف حرف خوبی می‌زند، می‌گوید: در انسان یک سلسله غرایز وجود دارد که با حسابهای مادی جور در نمی‌آید (با کمال صراحت اعتراف می‌کند)

علم، انسان را در رسیدن به هدفهایش کمک می‌کند ولی به انسان هدف نمی‌دهد که از این راه برو یا از آن راه.

در اعلامیه حقوق بشر که فرانسویها منتشر کردند، آن جمله طلایی‌اش که این اعلامیه با آن شروع می‌شود این است: «خدا انسانها را آزاد آفریده است». امیرالمؤمنین در هزار و دویست سال قبل از آنها فرمود: لاتَکنْ عَبْدَ غَیرِک وَ قَدْ جَعَلَک اللهُ حُرّآ هرگز بنده کسی مباش، زیرا خدای متعال تو را آزاد آفریده است.

عزت نفس در کلام امام صادق و امام علی (ع) امام صادق فرمود (در تحف‌العقول است): وَ لا تَکنْ فَظّآ غَلیظآ یکرَهُ النّاسُ قُرْبَک وَ لاتَکنْ واهِنآ یحَقِّرُک مَنْ عَرَفَک در معاشرت با مردم میانه‌رو باش؛ نه آن جور خشن و تندخو و بداخلاق و بدبرخورد باش که مردم از نزدیک شدن به تو خوششان نیاید، و نه آنقدر واهن یعنی ضعیف باش که هرکس با تو برخورد می‌کند تو را تحقیر کند. مؤمن نباید کاری بکند که در نظر دیگران تحقیر بشود.

از علی (ع) است: اَلْغیبَةُ جُهْدُ الْعاجِزِ غیبت حداکثرِ کوشش آدمهای ناتوان است؛ یعنی یک آدم شریف، یک آدم قوی، یک آدمی که در روح خودش احساس عزت و قدرت و قوّت و شرف می‌کند، همان عزت و شرفش اجازه نمی‌دهد کاری چنین پست را، که پشت سر مردم بدگویی بکند. آدمهای خاک بر سر، ضعیف، زبون، ذلیل، عاجز و ناتوان هستند که وقت خودشان را به غیبت کردن می‌گذرانند و پشت سر این و آن بد می‌گویند. غیبت ناشی از عجز است.

حدیث پیغمبر: مَنْ اَصْبَحَ لایهْتَمُّ بِاُمورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیسَ بِمُسْلِمٍ هرکس که صبح کند و همتش خدمت به مسلمانان نباشد، او مسلمان نیست.)

نهضت حسین بن علی (ع) نهضتی است اخلاقی و انسانی، یعنی برای نجات دادن انسانها (ما می‌گوییم برای اسلام؛ اسلام برای چیست؟ برای نجات دادن انسانها). از این جهت است که مقدس و متعالی و در حد اعلی قابل ستایش است. مردی که در بین راه وقتی با دشمن برخورد می‌کند و احساس می‌کند دشمنش تشنه است فورآ می‌گوید مشکها را باز کنید اسبهای اینها را آب بدهید، مردانشان را هم آب بدهید؛ و تمام کارهایی که

عدی نگاه کرد دید معاویه دارد گریه می‌کند و اشکهایش می‌ریزد. بعد با آستینش اشکهایش را پاک کرد. گفت: به خدا دیگر دنیا عقیم است که مثل علی بن ابی طالب بزاید؛ یکی بود و او هم رفت. این چیست؟ این ستایش دشمن‌ترین دشمنان دنیاست از یک مرد. این کار در چه سطحی قرار گرفته؟ از کار عادی همه انسانها و از هرچه کار حیوانات است بالاتر. این را کار انسانی، کار اخلاقی، فعل اخلاقی و صفت اخلاقی می‌گویند. کار علی را کار اخلاقی می‌گویند، تمایلات و احساسات علی را تمایلات و احساسات اخلاقی می‌گویند، و اندیشه علی را اندیشه اخلاقی می‌گویند. آیا بشر می‌تواند اینها را (نفی) کند؟

یک دلیل بر اینکه خداشناسی و ایمان و معنویت از دنیا نخواهد رفت همین است که بشر احتیاج به اخلاق دارد. در دوره علم که دیگر با تقلید و تلقین نمی‌شود فضائل اخلاقی درست کرد، باید با منطق و ریشه‌دار درست کرد. دنیا و جامعه بشریت یا باید باشد و یا باید نباشد. اگر نیست و نابود می‌شود که هیچ، ولی اگر جامعه بشریت باقی بماند اخلاق می‌خواهد و اخلاق همه جانبه می‌خواهد نه اخلاق کمونیستی، اخلاقی که بتواند همه جوانب را رعایت کند، اخلاقی که مبنا و پایه و اساس داشته باشد و این جز با دین و معنویت امکان ندارد.