بریده‌هایی از کتاب سیر در بیراهه

آیت‌اللّه منتظری در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های عمومی خود به شدت دستاوردهای ده سالۀ نظام را زیر سؤال برد و علمکرد نظام در جنگ را با انتقادات بسیاری روبه‌رو ساخت. از آن‌جا که این سخنرانی‌ها و انتقادات به نظام که در برخی موارد هم از سر ناآگاهی بود، مردمی را که سختی زیادی برای انقلاب و در طول جنگ تحمیلی تحمل کرده بودند، به شدت دلسرد می ساخت و این‌گونه تجلی می‌کرد که مسئولین از آرمان‌های خود دست برداشته‌اند، و این برای زجردیدگان و حزب الله گران تمام شد.

با صدور حکم حضرت امام، آیت‌اللّه منتظری در پیامی محرمانه به حضرت امام نوشت که این اعدام‌ها در شرایط فعلی حمل بر کینه‌توزی و انتقام‌جویی می‌شود. آیت‌اللّه منتظری در نامه‌اش تأکید کرد: «ما تا حال از کشتن‌ها و خشونت‌ها نتیجه‌ای نگرفته‌ایم، جز این‌که تبلیغات علیه خود را زیاد کرده‌ایم و جاذبۀ منافقین و ضدانقلاب را بیشتر نموده‌ایم». آیت‌اللّه منتظری در حمایت از منافقین تا آن‌جا پیش رفت که آنان را پس از سال‌ها، بار دیگر «مجاهدین خلق» نامید و آنان را کسانی معرفی کرد که دارای یک سنخ فکر و برداشت و یک نحو منطق هستند و اعلام کرد که منطق غلط را باید با منطق صحیح جواب داد، با کشتن حل نمی‌شود، بلکه ترویج می‌شود. پس از این موضوع و پس از پایان جنگ، حملات آیت‌اللّه منتظری علیه نظام و عملکرد آن در ایام دفاع مقدس، شدت یافت

اعترافات سیدمهدی هاشمی نشان داد که تحلیل آقای منتظری دور از واقعیت است و جریان نفاق، در بیت وی و نه در بیت امام (ره)، نفوذ کرده است.

گروهی از مخالفان انقلاب نیز تلاش می‌کردند با افزایش نفوذ آیت‌اللّه منتظری، زمینه را برای اِعمال افکار انحرافی خود در انقلاب اسلامی فراهم نمایند. از دید آن‌ها، آیت‌اللّه منتظری آلت دستی برای انحراف انقلاب و نفوذ در قدرت به حساب می آمد.

اگر چه حضرت امام (ره) مخالف نصب آقای منتظری بودند، اما به دلایلی از جمله احترام به نظر نمایندگان مردم در خبرگان رهبری، نظر خویش را علنی نفرمودند. از طرفی به اعتقاد برخی، امام (ره) معتقد بودند انحراف فکری و تزلزل شخصیتی آقای منتظری قابل اصلاح است؛ از این‌رو سعی کردند با تذکرهای مستقیم و غیرمستقیم مشکلات و خطاها، علت نگرانی خویش را از رفتار و گفتار وی گوشزد کنند، اما به نظر می‌رسد مهم‌ترین علت سکوت امام (ره) این بود که خود مردم و مخصوصاً مسئولان و نخبگان سیاسی به شناخت و آگاهی لازم جهت تشخیص مصالح خود و جامعه و نظام اسلامی برسند.

حضرت امام خمینی (ره) در ماجرای عزل آیت‌اللّه منتظری از مخالفت اولیۀ خود پرده برداشتند. ایشان در نامۀ تاریخی خود به آقای منتظری به وی اعلام کردند که از همان ابتدا با انتخاب وی به قائم‌مقامی رهبری مخالف بوده‌اند. ایشان با بیان سوگند جلاله فرمودند: «والله قسم من از ابتدا با انتخاب شما مخالف بودم».

آن روز، آقای هاشمی موضوع قائم‌مقامی آقای منتظری را در مجلس خبرگان مطرح کرد. پس از این ماجرا، روزی آقای هاشمی در حضور جمعی گفت: من بعدازظهر رفتم خدمت امام. امام فرمودند: موضوع قائم‌مقامی آقای منتظری را فردا مطرح نکن. گفتم: چرا؟ ما در اجلاسیۀ قبل، به آقایان گفته‌ایم که ایشان را به‌عنوان قائم‌مقام مطرح کنیم. فرمود: نه! یکی از دوستان آمده و چنین گفته... گفتم: ما اعلام کرده‌ایم. نمی‌شود... .

عرض کردم: بله، اما به آقای هاشمی نفرمایید که من آمدم [و این جریان را خدمت شما گفتم]. به هیچ‌کس نگویید. می‌ترسم [باند مهدی هاشمی] مرا هم شمس‌آبادی کنند یا مثل شیخ قنبر در چاه بیندازند. این را که گفتم، امام -اعلی الله مقامه- سه بار خندید و فرمود: خاطر جمع باشید. از دفتر امام حرکت کردم و آمدم شورای نگهبان. جلسه تمام شده بود و بعد رفتم خدمت آقای هاشمی و [به ایشان] گفتم صبح، خدمت امام رسیدم، کاری داشتم. فرمودند: به آقای هاشمی بگویید که من ایشان را ببینم... [پس از ملاقات با آقای هاشمی] شب، بعد از نماز مغرب و عشا، خانم حاج احمد آقا زنگ زد که حاج آقا! امام فرمودند: آن‌چه امروز ما صحبت کردیم، مبادا از شما تجاوز کند. گفتم: همین‌طور است. فردای آن روز، آقای هاشمی موضوع قائم‌مقامی آقای منتظری را در مجلس خبرگان مطرح کرد.

و اضافه فرمود: احمد هم از او دفاع می‌کند! از منزل سیدمهدی هاشمی، دست‌نویس‌های او را آورده‌اند؛ من دیدم، نامه‌های آقای منتظری از نوشته‌های مهدی هاشمی الهام گرفته! این را من برای ایشان نوشتم... سخن امام که به این‌جا رسید من گفتم: آقای منتظری عین نامۀ شما را آورد و در جلسه خواند و با خنده گفت: امام خیال کرده که آن‌چه من برایش می‌نویسم، الهام از سیدمهدی می‌گیرم! امام فرمود: نامۀ مرا آورد در جلسه خواند؟! گفتم: بله! آقای سیدعباس خاتم و سیدجعفر کریمی و چندنفر دیگر هم بودند. امام فرمود: او این‌طور است! عرض کردم: بفرمایید که فردا ایشان به‌عنوان قائم‌مقام رهبری مطرح نشود. امام قدری فکر کرد و فرمود: احمد نیست، می‌شود شما زحمت بکشید و به آقای هاشمی بگویید که بعد از ظهر من ایشان را ببینم؟ عرض کردم: بله، اما به

آیت‌اللّه محمدی گیلانی نیز در این باره می‌گوید: یک روز قبل از مطرح‌شدن قائم‌مقامی آقای منتظری در مجلس خبرگان، من ضمن تماس با دفتر امام، کتباً (از طریق آقای توسلی و آقای رسولی محلاتی) از ایشان درخواست ملاقات کردم. در آن موقع اعلام شده بود که امام (ره) تا پانزده روز ملاقات ندارند. من در تکه کاغذی نوشتم [که] مطلبی واجب و ضروری است، احساس وجوب کردم به عرض مبارک برسانم. امام (ره) اجازه دادند و خدمتشان رسیدم. گفتم: فردا قرار است موضوع قائم‌مقامی آقای منتظری در مجلس خبرگان مطرح شود، خواستم به عرضتان برسانم به آقای هاشمی بگویید [آقای منتظری] مطرح نشود. من به آقای منتظری ارادت دارم، خدمتشان درس خوانده‌ام، ایشان را عابد و زاهد می‌دانم، ولی این خصوصیات کافی نیست. او از عهدۀ این کار برنمی‌آید. امام [نیز] گله‌های سوزانی از آقای منتظری آغاز کرد که کجا چه کرده و کجا چه...! و اضافه فرمود:

حجت‌الاسلام محمدی گیلانی از جلسۀ خود با امام (ره) در همان زمان خبر می‌دهد که حاکی از مخالفت حضرت امام (ره) با قائم‌مقامی آقای منتظری از همان آغاز ماجراست. به گفتۀ ایشان حضرت امام (ره) ضمن برشمردن برخی ویژگی‌های آقای منتظری، با این تصمیم مخالفت می‌کنند و حتی از آقای هاشمی رفسنجانی هم می‌خواهند که آقای منتظری (ره) مطرح نشود. اما آقای هاشمی با بیان این‌که «چون قبلاً اعلام کرده‌ایم، دیگر نمی‌شود»، درخواست امام را رد می‌کند.

توصیه‌های امام خمینی (ره) در این نامه به‌روشنی بیان‌کنندۀ نگرانی‌های ایشان، از همان ابتدای تشکیل خبرگان رهبری، برای طرح جانشینی آیت‌اللّه منتظری است؛ چرا که ایشان نسبت به احتمال انتخاب منتظری برای جانشینی و نیز نفوذ افکار انحرافی سیدمهدی هاشمی در وی به خوبی واقف بودند

بالاترین انحراف -که منجر به انحراف تمام ارگان‌ها می‌شود- انحراف رهبری است که امروز شما نقش اول آن را دارید.

اهمیت انتخاب رهبر شایسته برای تداوم راه انقلاب،‌ در پیام امام (ره) به مجلس خبرگان کاملاً مشهود است. ایشان در این پیام فرمودند: بالاترین انحراف، که منجر به انحراف تمام ارگان‌ها می‌شود، انحراف رهبری است. اگر اسلام عزیز و جمهوری اسلامی نوپا به انحراف کشیده شود و سیلی بخورد و به شکست منتهی شود، خدای نخواسته اسلام برای قرن‌ها به طاق نسیان سپرده می‌شود و به جای آن، اسلام شاهنشاهی و ملوکی جایگزین آن خواهد شد.

ایشان پس از آزادی از زندان به شهرهای نجف‌آباد، طبس، خلخال و سقز تبعید شد. در سال ۱۳۵۴ در سقز دستگیر و به زندان اوین منتقل شد و با حکم دادگاه به ۱۰ سال زندان محکوم شد. وی در زندان همراه با بزرگانی همچون طالقانی، مهدوی کنی و هاشمی رفسنجانی به مبارزه علیه طاغوت ادامه داد. سرانجام با اوج‌گیری مبارزات ملت قهرمان ایران و عقب‌نشینی‌های پی درپی رژیم شاه، آقای منتظری پس از گذراندن حدود سه سال و نیم از دوران محکومیت، به همراه مرحوم آیت‌اللّه طالقانی در هشتم آبان ۱۳۵۷ از زندان آزاد شد.

انتخاب آیت‌اللّه منتظری به‌عنوان گزینۀ رهبری پس از امام (ره)، یکی دیگر از امتحانات الهی امام خمینی (ره) و مسئولین نظام و ملت ایران و شخص آیت‌اللّه منتظری و اطرافیان ایشان بود، امتحانی که در نهایت موجب سربلندی امام (ره) و امت و سر افکندگی جریان مقابل گردید.

یکی از مهم‌ترین اقداماتی که از سوی مسئولان دلسوز انقلاب صورت گرفت آن بود که با توجه به شرایط حساس انقلاب و خطراتی که امام (ره) را تهدید می‌کرد و از طرفی بالابودن سن ایشان، تمهیداتی اندیشیده شود که در صورت بروز حادثه‌ای ناگوار برای حضرت امام (ره)، جایگاه رهبری انقلاب خالی نماند. این مسئله به‌ویژه پس از عارضۀ قلبی که برای امام (ره) پیش آمد و باعث شد حضرت امام (ره) مدتی در بیمارستان بستری شود، اهمیت بیشتری یافت. بنابراین، یکی از موضوعات مهمی‌که پس از پیروزی انقلاب اسلامی همواره از آن سخن به میان می‌آمد، یافتن یک جانشین شایسته برای حضرت امام (ره) بود که بتواند با هوشیاری و درایت کافی، کشتی انقلاب را به ساحل نجات رهنمون سازد؛ تأسیس مجلس خبرگان رهبری با چنین هدفی صورت پذیرفت.

عظمت شخصیت حضرت امام (ره) و عشق و علاقۀ بی‌حد و حصر مردم به ایشان از یک‌سو و از سوی دیگر، بی‌اعتقادی و بی‌توجهی مردم به افراد و گروه‌هایی که خارج از خط رهبری و انقلاب قرار داشتند، موجب شد تا تمامی تلاش‌هایی که برای تضعیف رهبری امام خمینی (ره) صورت گرفت، بی‌ثمر و ناکام بماند. هم‌زمان با این جریان‌های براندازی که در صدد رهبرسازی و رخنه در رأس نظام جمهوری اسلامی از طریق ارائۀ شخصیت جایگزین امام (ره) بودند، گروه دیگری نیز با نگاه دلسوزانه و خیرخواهانه، به واسطۀ دل‌نگرانی‌های فراوانی که برای استمرار نظام نوپای اسلامی داشتند، بر مسئلۀ رهبری نظام و جانشین پس از امام خمینی (ره) تمرکز نمودند.

جریان آیت‌اللّه شریعتمداری پس از انقلاب نیز ادامه یافت و وی، دائماً در مقابل مواضع امام (ره) موضع‌گیری می نمود. وی با اصل ولایت فقیه مخالفت نمود و به قانون اساسی رأی نداد. گروه‌های مخالف انقلاب و امام (ره) از جمله سازمان مجاهدین خلق و خلق مسلمان تبریز، از قدرت‌طلبی آیت‌اللّه شریعتمداری استفاده کردند و برای مطرح‌کردن ایشان در مقابل امام خمینی (ره)، تلاش‌های زیادی انجام دادند، اما با افشای عملیات کودتای نظامی نوژه -که برای سرنگونی انقلاب و نابودی امام (ره) و با حمایت آمریکا و نقش آفرینی وابستگان نظامی حکومت پهلوی شکل گرفته بود- نقش آیت‌الله شریعتمداری که قرار بود به‌عنوان رهبر ایران پس از کودتا معرفی شود، افشا شد. آیت‌اللّه شریعتمداری در امتحان پذیرش ولایت فقیه زمان خویش نتوانست سربلند بیرون بیاید و در نهایت همین عامل باعث حذف کامل ایشان از عرصۀ سیاسی کشور گردید.

شریعتمداری موافق سرنگونی سلطنت نبود و در مقابل مواضع انقلابیون، نصیحت به شاه و اصلاح مشکلات و مفاسد کشور را ترجیح می‌داد. در تمام طول این دوران، امام (ره) تلاش می‌کرد ضمن حفظ احترام و جایگاه مرجعیت آیت‌اللّه شریعتمداری، از بروز اختلاف و مواضع تفرقه‌افکن میان مراجع -که به نفع رژیم شاه تمام می‌شد- جلوگیری کند و تا حد ممکن با آیت‌اللّه شریعتمداری و برخی دیگر از مراجع قم و نجف که با امام (ره) مخالف بودند، مدارا نماید.