بریده‌هایی از کتاب سیر در بیراهه

از جمله طرح نسخه‌های بدلی، می‌توان به تلاش ضدانقلاب برای مطرح‌کردن آیت‌الله شریعتمداری در مقابل امام (ره) اشاره نمود. آیت‌اللّه شریعتمداری که فردی اهل مماشات با رژیم شاه بود، تلاش زیادی کرد تا خود را در جایگاه رهبری قرار دهد. وی در تمام دوران مبارزه علیه حکومت شاه، موضع دوگانه اتخاذ نمود. وی از سویی برای حفظ پایگاه خود با انقلابیون و نیروهای مذهبی همکاری می نمود و از سوی دیگر، با حکومت همراه بود و در مقابل شاه، موضع حمایتی می‌گرفت.

آیت‌اللّه طالقانی با هوشیاری و شجاعتی کم‌نظیر، در خطبه‌های نماز عید فطر (۱۳۵۸/۶/۲) ضمن اعلام برائت و خطادانستن حمایت خود از رهبران سازمان و محکوم‌کردن مواضع، رفتارها و عملکردهای لجوجانۀ آنان، تبعیت خود از حضرت امام خمینی (ره) را با صراحت اعلام داشت. این موضع‌گیری در سال ۱۳۵۸ -که سازمان منافقین خود را پیرو امام می‌خواند، اما در خفا اهداف خود را دنبال می کرد- بسیار حائز اهمیت بود؛ زیرا با این شیوه، منافقین توانسته بودند قشر وسیعی از جوانان را به خود جذب کنند؛ چرا که هنوز ماهیت آنان برای نیروهای جوان جامعه روشن نشده بود. آیت‌اللّه طالقانی مدت کوتاهی پس از سربلندی از این امتحان، درگذشت.

آیت‌اللّه طالقانی با تحریک مجاهدین خلق و چریک فدایی خلق در جریان دستگیری و بازداشت فرزندانش و در اعتراض به دولت، تهران را ترک کرد، ولی مخالفین نظام به هدف خود نرسیدند؛ اگرچه این افراد در ابتدا تا حدّی توانستند بین آیت‌الله طالقانی و انقلاب زاویه‌ایجاد کنند اما با درایت امام (ره) و هوشیاری به موقع آیت‌الله طالقانی، این توطئه نیز نقش بر آب گردید. آیت‌الله طالقانی نیز از جریانات انحرافی اعلام برائت نمود و ثمرۀ سال‌ها تقوا و مجاهدت عملی ایشان، موجب هدایت و رستگاری وی گردید.

طی ماه‌های پس از پیروزی انقلاب، نام و اعتبار آیت‌اللّه طالقانی مورد سوءاستفادۀ مجاهدین خلق قرار گرفت. وجود دختر ایشان در سازمان مجاهدین و عضویت پسرش در سازمان پیکار (شاخۀ مارکسیست سازمان مجاهدین خلق) باعث فراهم‌شدن بهانۀ ادامۀ ارتباط این گروه‌ها با آیت‌اللّه طالقانی گردید. آیت‌اللّه طالقانی به خاطر احترامی‌که برای مبارزات قبل از انقلاب این گروه‌ها قائل بود تلاش می‌کرد آن‌ها را طرد نکند و به ارشاد آنان بپردازد.

پس از آن‌که حذف ولایت فقیه و رهبری از قانون اساسی بی‌نتیجه ماند، تلاش‌های مخالفین نظام، به سمت رهبر سازی و یافتن گزینه‌های بدلی برای مطرح‌کردن در مقابل امام خمینی (ره) جهت‌دهی شد. آیت‌الله طالقانی که یکی از مبارزان انقلابی و از یاران امام (ره) و انقلاب بود، از افرادی بود که مجاهدین خلق و جریان‌های چپ‌گرا سعی داشتند از موقعیت وی سوءاستفاده کرده، او را در مقابل امام خمینی (ره) قرار دهند.

در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب، حرکات دیگری برای تضعیف جایگاه حضرت امام (ره) رخ داد و تلاش شد برای رهبری انقلاب، نسخه‌های بدلی ایجاد شود و به این ترتیب، انقلاب اسلامی از ناحیۀ جایگاه رهبری دچار اختلاف و تجزیۀ داخلی گردد. مخالفت با بحث رهبری و ولایت فقیه در قانون اساسی از سوی جریان‌هایی همچون «نهضت آزادی» و «سازمان مجاهدین» در سال‌های اولیۀ انقلاب شکل گرفت. این اقدامات ناشی از اهمیت جایگاه رهبری در تداوم انقلاب اسلامی و ترس این گروه‌ها از باقی ماندن هویت اسلامی انقلاب بود.

پس از آن‌که شاه با شخصیت خلل‌ناپذیر و الهی امام خمینی (ره) مواجه شد و زندان، تبعید و... مؤثر واقع نشد، تلاش نمود با توهین به حضرت امام (ره) و مرتجع‌نامیدن وی، چهرۀ ایشان را مخدوش نماید. اما این اقدامات نیز نتیجۀ عکس داد و توهین به امام (ره) در روزنامۀ اطلاعات در هفدهم دی‌ماه سال ۵۶، آتش خشم مردم را به گونه‌ای بر افروخت که شعله‌های آن ظرف مدت یک‌سال رژیم منحوس پهلوی را نابود کرد.

زمانی که رژیم عراق برای تضعیف زعامت آیت‌اللّه سیدمحسن حکیم در حوزۀ علمیۀ نجف به دنبال اظهار نظر امام (ره) بود، ایشان به صراحت می‌فرمود که زعیم حوزه‌های علمیۀ عراق، آیت‌اللّه حکیم است و ایشان باید نظر دهد.

امام (ره) در زمان حیات آیت‌اللّه بروجردی، بیشتر در نقش مشاور سیاسی مورد اعتماد ایشان شناخته می‌شد و درست بعد از رحلت آیت‌اللّه بروجردی بود که امام (ره) احساس تکلیف شرعی نمود و به تقدیر روزگار، در موضع زعامت، ولایت و رهبری مسلمین قرار گرفت. در همین دوران نیز حضرت امام (ره) از بر عهده‌گرفتن این وظیفه، استقبالی نمی‌کرد، چرا که جایگاه رهبری و زعامت را یک تکلیف الهی می‌دانست؛ نه یک مقام و منصب. در وجود حضرت امام (ره) ذره‌ای قدرت‌طلبی و حب ریاست و جاه وجود نداشت و هر چه می‌کرد، برای عمل به تکلیف بود. به همین جهت در نجف به آیت‌اللّه حکیم می‌فرمود: «شما در مبارزه پیش‌قدم شوید، من اولین کسی هستم که پشت سر شما حرکت خواهم کرد».

سابقۀ تاریخی ایجاد چالش رهبری در انقلاب اسلامی به همان سال‌های ابتدایی تشکیل نهضت باز می‌گردد. حضرت امام (ره) از پیش از مبارزه، بر وحدت روحانیت تأکید داشت و همواره بر محوریت، رهبری و زعامت یک فقیه اصلح و پذیرش ولایت ایشان تأکید داشت. به همین جهت در دوران زعامت آیت‌اللّه حائری بر حوزۀ علمیه، ایشان را زعیم مسلمین می‌دانست و در دوران زعامت آیت‌اللّه بروجردی، تمام تلاش خود را برای تحکیم مرجعیت و زعامت ایشان به کار می برد. امام (ره) برای تحکیم زعامت و ولایت آیت‌اللّه بروجردی تلاش‌های زیادی نمود و دیگر مراجع را نیز به تبعیت از ایشان تشویق می‌نمود. حتی در مواردی که در مواجهه با رژیم شاه، نظر ایشان با نظر آیت‌اللّه بروجردی هم‌سو نبود، امام (ره) برای حفظ وحدت روحانیت و تضعیف‌نشدن زعامت آیت‌اللّه بروجردی، موضع مستقلی در مقابل ایشان اتخاذ نمی‌کرد.

ماجرای آیت‌اللّه منتظری را می‌توان از نمونه اقداماتی دانست که در آن تلاش شد برای جایگاه رهبری انقلاب و زعامت و ولایت شیعه، نسخۀ بدلی ارائه شود؛ چرا که از زمان اوج‌گیری انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) و مشخص‌شدن جایگاه رهبری در شکل‌گیری و تداوم نهضت، یکی از راه‌هایی که برای سرنگونی انقلاب اسلامی مورد توجه مخالفین قرار گرفت، ضربه واردکردن و ایجاد تزلزل یا انحراف در جایگاه و شخصیت رهبری انقلاب بود.

عنوان این کتاب متضمّن روایتی از امام صادق (ع) است که می‌فرماید: «الْعَامِلُ عَلی غَیْرِ بَصِیرَةٍ کَالسَّائِرِ عَلی غَیْرِ الطَّرِیقِ، لَا یَزِیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ إِلَّا بُعْداً»؛ کسی که از روی بی‌بصیرتی عمل کند، مانند سیرکننده و راه‌رونده‌ای است که سیر در بیراهه می‌کند و هرچه سریع‌تر حرکت کند و بیشتر تلاش نماید، جز دورشدن از مقصد، چیزی به‌دست نمی آورد. علم بدون بصیرت موجب هدایت انسان نمی‌شود همان‌گونه که علم بدون تقوا و مقابله با هوای نفس، انسان را به سرمنزل مقصود نمی‌رساند. ساده‌لوحی و بی‌بصیرتی مهم‌ترین عامل خروج آیت‌اللّه منتظری از صراط مستقیم انقلاب اسلامی و خط امام خمینی (ره) بود. نکته‌ای که بارها و بارها از سوی امام خمینی (ره) به ایشان تذکر داده شد و ایشان، اعتنایی نکرد.

جریان انتخاب آیت‌اللّه منتظری به‌عنوان گزینۀ پیشنهادی رهبر آینده توسط خبرگان و حوادثی که در آخر منجر به عزل آقای منتظری از این سِمَت شد، قسمت مهم و سرنوشت‌سازی از تاریخ پس از انقلاب را تشکیل می‌دهد که تبیین آن، برای فهم بهتر حوادث دوران حیات پر برکت امام (ره) و شناخت برخی از جریانات انحرافی موجود در جامعه -که پس از رحلت امام (ره) به تقابل با ولایت فقیه و نظام اسلامی پرداختند- امری ضروری است. در این میان روشن‌شدن مواضع حضرت امام (ره) در مقابل این جریان به‌ویژه برای نسل جوان جامعه -که به طور زنده و ملموس دوران حضرت امام (ره) را درک ننموده است- بسیار راهگشا خواهد بود.

نفوذ افراد ضدانقلاب در بیت آیت‌اللّه منتظری و سوءاستفاده از ساده‌لوحی ایشان، علت اصلی این امر بود، از این‌رو حضرت امام (ره) از ایشان خواستند تا از سیاست فاصله گرفته، به تدریس و بحث علمی در حوزه بپردازند. اگرچه ایشان در ظاهر و ابتدای امر، نظر امام (ره) را پذیرفت، اما نفوذ اطرافیان باعث شد پس از مدت زمان کوتاهی، ایشان در مقابل حضرت امام (ره) موضع‌گیری کند.

منتظری یکی از روحانیون مبارز و انقلابی بود که در دوران پیش از انقلاب اسلامی در جهت مبارزه با رژیم شاه، شکنجه‌ها و سختی‌های فراوانی تحمل نمود. پس از پیروزی انقلاب، آیت‌اللّه منتظری به‌عنوان جانشین احتمالی از طرف مجلس خبرگان انتخاب شد و با تبلیغات اطرافیان فرصت‌طلب و همراهی ناآگاهانۀ برخی دلسوزان انقلاب، به‌عنوان قائم‌مقام رهبری شناخته شد. پس از آن رفته‌رفته حوادثی رخ داد که در آخر منجر به عزل ایشان از این سِمَت توسط حضرت امام (ره) شد.

آیت‌الله منتظری که مدتی به‌عنوان قائم مقام رهبری شناخته می‌شدند، متأسفانه با عدم توجه به جایگاه ویژه‌ای که در آن قرار داشتند و با اعتماد بیش از حد به فردی خاص و عدم توجه به تذکرات اطرافیان دلسوز، کارنامه‌ای را برای خود رقم زد که تاریکی جنبۀ سیاسی آن بر کل نمرات درخشان ایشان در مسیر علم و فقاهت و مجاهدت سایه افکنده است.

ریزش و رویش، این دو واقعیت تلخ و شیرین، به کام مجاهدان انقلاب اسلامی ما نیز چندان بیگانه نیست. یکی از تلخ‌ترین ریزش‌هایی که در تاریخ انقلاب روی داد و قلب رئوف امام خمینی (ره) را رنجاند، جریان قائم‌مقامی رهبری و مسائلی بود که در پی اقدامات ساده‌اندیشانۀ آیت‌الله منتظری روی داد. جریان پلیدی که در اثرگذاری و خط‌دهی در بیت آقای منتظری وجود داشت، باعث شد تا ایشان تبدیل به ابزاری برای دشمنان داخلی و خارجی جهت نیل به اهداف شوم‌شان شود.