بریده‌هایی از کتاب انسان شناسی و جهان شناسی

اگر واقعاً من فقط بدن بودم و ادراک من از مادرم نیز عبارت بود از ذرات ریز از پروتیین که در قسمتی از مغز من جمع شده است، آیا ممکن بود که من شناخت ثابتی داشته باشم؟! من می دانم که علوم ثابتی دارم و می‌دانم که در عالم ماده هیچ چیز ثابت نیست، پس علوم و دانشهای من مادی نیستند، و اگر من مادی و متغیر بودم نمی‌توانستم دانش و علم غیر مادی و ثابت و پایدار داشته باشم؛ پس خود من هم مادی نیستم.

در عالم ماده هیچ گذشته‌ای نمی تواند در کنار یک آینده یا حال قرار بگیرد و آن را ادراک کرده و خود را با آن مقایسه نماید. در عالم ماده همه زمانها از هم بریده و بیگانه هستند و هیچ گونه ربطی میانشان برقرار نیست تا بتوانند میان هم مقایسه نمایند و قضاوت کنند که این شیء در زمان فعلی همان شیء در زمان گذشته است. به عبارت دیگر «من» دارای جامعیت زمانی است ولی در عالم ماده جامعیت زمانی محال است؛ پس من حقیقتی فرامادی است.

آیا تصور می‌کنید که رایانه حقیقتی واحد ورای اجزای خود داشته باشد که همه اجزا را در خود جا داده و با همه همراه باشد؟ حداقل این است که علم تا به حال چنین چیزی را درباره رایانه اثبات نکرده و از نگاه علم هیچ وحدت حقیقی در آن نمی‌توان یافت. حال کمی هم درباره خود بیاندیشید. آیا شما هم چنین هستید؟ آیا می‌توانید وحدتی حقیقی در خود بیابید؟ با تفکر در این موضوع می‌توانید تفاوت ریشه‌ای یک انسان را با یک رایانه یا ربات کشف کنید و بفهمید آیا رایانه و ربات هوشمند هستند یا...؟

به زبان دیگر زمان همواره مانند حجاب و پرده ای است که حال را از گذشته و آینده جدا می‌کند و همیشه اجزای زمان از هم پنهان و بریده هستند و نمی‌توانند به هم دسترسی بیابند. موجودات زمان دار نیز همیشه از گذشته و آینده خود پنهانند و هیچ بخشی از آنها - مانند گذشته - به بخش دیگرشان - چون حال و آینده - دسترسی ندارد. ب) امتداد و غیبت جسم همواره دارای امتداد بوده و تقسیم‌پذیر است. نتیجه تقسیم‌پذیری جسم این است که هیچ‌گاه وحدت حقیقی نمی‌یابد.

خود زمان همواره موجودات را به تغییر زمانی دچار می‌کند و گذشته و آینده‌ای می‌سازد و همیشه این سؤال را در برابر یک دانشمند قرار می دهد که آیا این شیء همان است که در گذشته بوده و به جز تغییر زمانی تغییر دیگری نکرده یا علاوه بر زمان تغییرات دیگری هم یافته است. پس در عالم ماده هیچ چیزی را نمی توان یافت که دو آن از همه جهت ثابت باشد و بتوان به حقیقت گفت این همان است.

۱. خواص جسم و ماده الف) حرکت و تغییر دانستیم که زمان بر همه موجودات مادی حکم فرماست و یکی از خواص مهم اجسام مادی حرکت و تغییر است. فیزیک‌دانان معتقدند که همه موجودات دنیای ما دائما در حال حرکتند و یک آن نیز ثابت و بی‌تغییر نمی مانند. جسم از اتم و ذرات ریزتر از آن تشکیل شده و برخی ذرات تشکیل دهنده اتم در هر ثانیه بارها به دور هسته می‌چرخند و ثبات و آرامشی ندارند و مجموع آنها در کره خاکی در حال حرکت انتقالی و وضعی بوده و در کل کهکشان نیز انواعی از حرکت دارند و اگر حقیقت آنها را موج هم بدانیم دائم در نوسان و تغییر به سر می‌برد.

برای صعود کردن به دیگر مراتب عالم باید رشد وجودی یافته و بر طبقات وجودی خود بیافزاییم تا بتوانیم با آنها مرتبط گردیم.

معمول انسان ها دریچه‌های عالم مثال و عقلشان را نمی‌گشایند و همیشه فقط درعالم مثال و عقل درون خود سیر و سفر می‌کنند. اگر کسی با تقوا و اعتقاد صحیح و عمل صالح دریچه خود را به عالم مثال و عقل بیرونی بگشاید، چشمش به موجودات آن عالم باز شده و حقایق آن را مشاهده می‌نماید. خواب های صادقه نمونه‌ای از اتصال به عالم مثال بیرون می‌باشد.

انسان از هر طبقه از وجود خود با آن طبقه از عالم هستی که هم رتبه اوست می‌تواند ارتباط برقرار نماید. چون از هر طبقه‌ای از وجودش به همان طبقه از عالم پنجره و دریچه ای دارد. بدن ما دریچه ما به عالم دنیا است که با تولد از مادر و گذشت چند روز فعال شده و اطلاعاتی از این عالم را گرفته و به ما منتقل می‌کند.

اگر کسی کمی همت نماید می‌تواند به سوی عوالمی دیگر نیز برتر از عالم خواب سفر نماید که نور و تجرد خالص است و هیچ جسمی در آن نیست ولی باز هم «من» را در آنجا می‌توان یافت در حالی که اثری از بدن دنیوی یا بدن عالم خواب در آن وجود ندارد.

هنگام خواب که «تن» مادی را رها می‌کنیم و برای خود «تن» جدیدی را در آن عالم می بینیم و با «من» آن را قصد می‌کنیم. اگر کمی مهارت سفر به دنیای مجردات را داشته باشیم گاهی به عالم مجردات تام می‌رویم و باز هم من را موجود می‌یابیم بدون هیچ جسم و بدنی. نتیجه: پس دامنه وجود «من» بسیار فراتر از وجود «تن» است و «تن» چیزی غیر از «من» است.

انسان نموداری از هستی اگر تلاش و کندکاومان را در همین نقطه متوقف کنیم، تا کنون سه طبقه برای عالم و سه طبقه برای «من» یافته‌ایم یعنی همانطور که انسان در درون خود دارای سه طبقه است - بدنی دارد که از عالم دنیاست و عالم خواب و افکار و خیالاتی دارد که عالم مثال اوست و مفاهیم کلی و صفاتی نفسانی دارد که عالم مجردات وی می‌باشد - جهان هستی نیز لااقل دارای سه مرحله و سه دسته موجود است؛ زیرا انسان بخشی از عالم هستی است و وقتی انسان دارای سه طبقه است جهان هستی نیز لااقل دارای سه طبقه - عالم ماده و طبع، عالم مثال و عالم مجردات - می‌باشد.

مفاهیم کلی مادر همه علوم بشریند. مفاهیمی که ریاضی‌دان و فیزیک‌دان و شیمی‌دان و زیست‌شناس از آن بحث می‌کنند همگی مفاهیمی کلی هستند که اگر در آن دقت کنیم می‌بینیم از خواص جسم کاملاً مبرا می‌باشند. ما همیشه با این موجودات غیرجسمانی زندگی می‌کنیم ولی معمولاً به خاطر انس و ارتباط زیاد با عالم اجسام اصلاً توجّهی به این مفاهیم نداریم و فکر می‌کنیم همه چیز جسم و جسمانی است.

انسان مؤمن باید همیشه با وضو، رو به قبله و با یاد خداوند بخوابد تا از دستبرد شیطان و نفس در حال خواب در امان بماند و نفسش به سوی عالم روحانی و نورانی سفر نماید و هرگاه خواب خوبی دید باید شکر خدا را به جا آورد و اگر خواب بدی دید هنگام بیدار شدن به خداوند پناه ببرد و اگر می‌تواند صدقه‌ای برای دفع بلا کنار بگذارد و چندان به خواب هایی که می‌بیند اعتنا نکند.

۴. گاهی انسان در مثال منفصل سیر نموده و حقایقی را مرتبط به عالم دنیا درآن مشاهده می‌کند ولی در هنگام گرفتن آن حقیقت نفس انسان با توجه به خصوصیات روحی و مزاجی در تصویر تصرف می‌نماید و مطلب را با تغییر یا کم و زیادی منتقل می‌نماید. این نوع خوابها محتاج تعبیر است و کسی می‌تواند درست تعبیر کند که اولاً بتواند خواب صادقه را از خیالات روزمره تفکیک نماید و ثانیاً بر خصوصیات روحی شخص خواب بیننده واقف باشد تا بفهمد که چه حقیقتی در چنین لباسی برای خواب بیننده آشکار شده است. به همین جهت تعبیر یک خواب برای یک نفر با یک روحیه چیزی و برای دیگری چیز دیگری خواهد بود.

۲. گاهی انسان در حالت خواب وارد عالم مثال بیرون از خود (مثال منفصل) شده و حقایقی جدید را مشاهده می‌نماید که تا به حال با آن ارتباطی نداشته و در واقع خواب او نوعی علم آموزی و معرفت افزایی است. در این حالت گاهی مطلبی را مشاهده می‌کند که کاملاً مربوط به همان عالم است و با عالم دنیا ارتباطی ندارد. مثلاً در خواب خود به عالم برزخی که مردگان در آن هستند سفر می‌نماید و با آنها مرتبط شده و حقایقی از آنها برایش آشکار می‌شود. این نوع خوابها گرچه رؤیای صادقه است ولی تعبیری که حکایت از واقعه‌ای از عالم دنیا داشته باشد ندارد.

به همین جهت در متون دینی آمده که دنیا نسبت به آخرت چون خواب نسبت به بیداری است؛ وقتی انسان به عالم آخرت کوچ می‌کند می‌بیند دنیا نسبت به آن عالم آن قدر کوتاه و تاریک و بی‌آب و رنگ و بی‌اثر بوده که گویا فقط چند روزی را درخواب پشت سر گذاشته است و می‌فهمد دلبستگی به این دنیا چقدر پوچ و بی‌ارزش بوده است.

این جهات سبب شده که ما عالم خواب را غیرواقعی محسوب کنیم و به همین جهت به داشتن کاخ و قصر در خواب دل نمی‌بندیم چون می‌دانیم که گذرا و کوتاه است و از بلایا و سختی‌های در خواب نیز چندان ناراحت نمی‌گردیم و وقتی بیدار می‌شویم می‌گوییم «خدا را شکر که خواب بود». ولی خوب است بدانیم که همه موجودات عالم مثال چنین نیستند. بخش هایی از عالم مثال آن قدر قوی و پراثر و منظم و بلند مدّتند که عالم دنیا در برابر آنها چون خوابی محسوب می‌شود.

۲. موجودات عالم خواب گاهی از نظمی چون عالم بیداری برخوردار نیستند. در خواب در یک لحظه صحنه‌ها و شخصیتها عوض می‌شود و انسان از نقطه‌ای به نقطهٔ دوردستی سفر می‌کند و چیزهایی که در دنیا ناشدنی محسوب می‌شود در آنجا شدنی می‌گردد. ۳. عالم خواب معمولاً کوتاه مدّت است، تا وقتی در خوابیم صحنه‌هایی شیرین یا تلخ را می‌بینیم ولی وقتی بیدار می‌شویم همه از دست می‌رود و دیگر به آنها دسترسی نداریم و معمولاً وقتی دوباره می‌خوابیم دیگر به آن صحنه‌های قبلی دست نمی‌یابیم.

گفتم: «من به خانواده تو دسترسی ندارم.» شماره تلفن منزلش را به من داد و من از خواب پریدم و فوراً شماره را یادداشت کردم. صبح با آن شماره تماس گرفتم و گفتم: «منزل آقای...؟» گفتند: «بله، شما؟» گفتم: «مرتضی مطهری.» گفت: «بفرمایید.» ماجرای خواب را تعریف کردم و معلوم شد که آن سفارش‌هایی که کرده درست بوده است... به نظر شما آیا این نوع خواب‌ها موجود است یا معدوم؟ اگر معدوم نیست در کدام طبقه از موجودات عالم هستی باید طبقه‌بندی شود؟