بریده‌هایی از کتاب سیری در نهج البلاغه

از خلیل‌بن‌احمد پرسیدند: علی علیه‌السلام شجاعتر است یا عنبسه و بسطام؟ گفت: «عنبسه و بسطام را با افراد بشر باید مقایسه کرد، علی مافوق افراد بشر است» .

فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را به دست این مرد داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجیب الفاظ را تماشا کن؛ یکی پس از دیگری می‌آیند و در اختیار او قرار می‌گیرند، مانند چشمه‌ای که خود به خود و بدون زحمت از زمین بجوشد. سبحان‌اللّه! جوانی از عرب در شهری مانند مکه بزرگ می‌شود، با هیچ حکیمی برخورد نکرده است اما سخنانش در حکمت نظری بالادست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است؛ با اهل حکمت عملی معاشرت نکرده است اما از سقراط بالاتر رفته است؛ میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است زیرا مردم مکه تاجرپیشه بودند و اهل جنگ نبودند، اما شجاعترین بشری از کار در آمد که بر روی زمین راه رفته است.

به حق، سخن علی را از سخن خالق فروتر و از سخن مخلوق فراتر خوانده‌اند. مردم همه دو فن خطابه و نویسندگی را از او فراگرفته‌اند... همین کافی است که یک دهم بلکه یک بیستم آنچه مردم از سخنان علی گرد آورده و نگهداری کرده‌اند، از سخنان هیچکدام از صحابه رسول اکرم ـ با آنکه فصحایی در میان آنها بوده است ـ نقل نکرده‌اند، و باز کافی است که مردی مانند جاحظ در البیان و التبیین و سایر کتب خویش ستایشگر اوست.

امیرالمؤمنین آبشخور فصاحت و ریشه و زادگاه بلاغت است. اسرار مستور بلاغت از وجود او ظاهر گشت و قوانین آن از او اقتباس شد. هر گوینده سخنور از او دنباله‌روی کرد و هر واعظ سخندانی از سخن او مدد گرفت. درعین حال به او نرسیدند و از او عقب ماندند، بدان جهت که بر کلام او نشانه‌ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی موجود است.

جاحظ می‌گوید: سخن زیاد که نکوهش شده است سخن بیهوده است نه سخن‌مفید و سودمند، وگرنه علی‌بن‌ابیطالب و عبداللّه‌بن‌عباس نیز سخن فراوان داشته‌اند.

محقن‌بن‌ابی‌محقن به علی علیه‌السلام پشت می‌کند و به معاویه رو می‌آورد و برای اینکه دل معاویه را که از کینه علی علیه‌السلام می‌جوشد خرسند سازد گفت: از نزد بی‌زبان‌ترین مردم به نزد تو آمدم. آنچنان این چاپلوسی مشمئز کننده بود که خود معاویه او را ادب کرد. گفت: وای برتو! علی بی‌زبان‌ترین افراد است؟! قریش پیش از علی از فصاحت آگاهی نداشت، علی به قریش درس فصاحت آموخت.

ابن عباس در مورد یکی از نامه‌های کوتاه علی که به عنوان خودش صادر شده می‌گوید: «بعد از سخن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از هیچ سخنی به اندازه این سخن سود نبردم» .

اکنون دو کار لازم در مورد نهج‌البلاغه در پیش است: یکی غور و تعمق در محتوای نهج‌البلاغه است، تا مکتب علی در مسائل مختلف و متنوعی که در نهج‌البلاغه مطرح است دقیقا روشن شود که جامعه اسلامی سخت بدان نیازمند است؛ دیگر تحقیق در اسناد و مدارک نهج‌البلاغه. خوشبختانه می‌شنویم که در گوشه و کنار جامعه اسلامی فضلایی مشغول انجام این دو مهم می‌باشند.

نهج‌البلاغه منتخبی است از خطبه‌ها و وصایا و دعاها و نامه‌ها و کلمات کوتاه علی علیه‌السلام که سید شریف رضی در حدود هزار سال پیش جمع‌آوری کرده است. نه کلمات مولی منحصر است بدانچه سید رضی گرد آورده است و نه گردآوری کلمات امیرالمؤمنین علیه‌السلام منحصر به سید رضی بوده است.

چیزی که مایه حیرت است این است که قسمتی از محتوای نهج‌البلاغه را، چه در کشور شیعه ایران و چه در کشورهای عربی، اولین بار «بی‌خدا» ها و یا «باخدا» های غیر مسلمان کشف کردند و در اختیار توده مردم مسلمان قرار دادند.

چیزی که مایه حیرت است این است که قسمتی از محتوای نهج‌البلاغه را، چه در کشور شیعه ایران و چه در کشورهای عربی، اولین بار «بی‌خدا» ها و یا «باخدا» های غیر مسلمان کشف کردند و در اختیار توده مردم مسلمان قرار دادند. البته هدف غالب یا همه آنها از این کار این بود که از علی و نهج‌البلاغه علی توجیهی برای درستی پاره‌ای از مدعاهای اجتماعی خود بسازند و خود را تقویت کنند. ولی برای آنها نتیجه معکوس داد، زیرا برای اولین بار توده مسلمان دانست که سخنان پر زرق و برق دیگران چیز تازه‌ای نیست؛ بهترش در نهج‌البلاغه علی است، در سیرت علی است، در سیرت تربیت‌شدگان علی از قبیل سلمان و ابوذر و عمار است. نتیجه این شد که به جای اینکه علی و نهج‌البلاغه آنها را «توجیه» نمایند آنها را «شکست» دادند.

نهج‌البلاغه چندین دنیا دارد: دنیای زهد و تقوا، دنیای عبادت و عرفان، دنیای حکمت و فلسفه، دنیای پند و موعظه، دنیای ملاحم و مغیبات، دنیای سیاست و مسئولیتهای اجتماعی، دنیای حماسه و شجاعت...

ادیب محقق، حکیم متألّه، فقیه بزرگوار، طبیب عالیقدر، عالم‌ربانی، مرحوم آقای حاج میرزا علی آقا شیرازی اصفهانی (قدّس‌اللّه سرّه) راستی مرد حق و حقیقت بود.

بیگانگی یک عالم سنی با نهج‌البلاغه چندان عجیب نیست. عجیب این است که نهج‌البلاغه در دیار خودش، درمیان شیعیان علی، در حوزه‌های علمیه شیعه «غریب» و «تنها» است همچنان که خود علی غریب و تنهاست.

وَلَوْلاَ الاَْجَلُ الَّذی کتَبَ اللّهُ عَلَیهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ اَرْواحُهُمْ فی‌اَجْسادِهِمْ‌طَرْفَهَ‌عَینٍ، شَوْقا اِلَی الثَّوابِ وَ خَوْفا مِنَ الْعِقابِ، عَظُمَ‌الْخالِقُ فی اَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مادونَهُ فی اَعْینِهِمْ.

از همه مردم گرفتارتر مؤمن است، که باید هم به کارهای دنیای خویش بپردازد و هم به کار آخرت.

چنان باش که همیشه زنده‌ای و چنان باش که فردا می‌میری

برخورداری از دنیا مستلزم محرومیت از آخرت نیست. آنچه مستلزم محرومیت از آخرت است، یک سلسله گناهان زندگی برباد ده است نه برخورداری از یک زندگی سالم مرفه و تنعم به نعمتهای پاکیزه و حلال خدا؛

نیایش به وسیله اشراق نفسانی، عملی حیاتی و متعارفی است که به وسیله آن جزیره کوچک شخصیت ما وضع خود را در کل بزرگتری از حیات اکتشاف می‌کند.

بندگی خدا بندگی‌ای است که عین آزادی است، تنها تعلق و وابستگی‌ای است که توقف و انجماد نیست، تنها غیرپرستی است که از خود بی‌خود شدن و با خود بیگانه شدن نیست. چرا؟ زیرا او کمال هر موجود است، مقصد و مقصود فطری همه موجودات است: «وَ اَنَّ اِلی رَبِّک الْمُنْتَهی»