بریده‌هایی از کتاب فلسفی زیستن

تنها پنج دقیقه هر شب زمان خود را به بازبینی آگاهانهٔ اتفاقات و نیز نقد آنها اختصاص دهید. چه کاری را خوب انجام دادید؟ از چه کاری سرسری گذر کردید؟ آیا اتفاقی شما را دلخور کرد؟ آیا احساس خشم و حسادت و ترس به شما دست داد؟ مرتبهٔ بعد، چگونه می‌توانید شایسته‌تر ظاهر شوید؟

«بیش از این در مورد اینکه انسانِ نیک، چگونه باید باشد، بحث نکنید! خودتان یکی از آنها باشید!»

مضامینِ آثار سنکا به مسائلی از این قبیل می‌پردازد: چطور رهسپار سفر شویم؟ چطور با مصائب و هیجانات منفی ناشی از آنها مواجه شویم؟ چگونه اندوه یا خشم را از سر بگذرانیم؟ چگونه با شخصی که عزم خودکشی دارد برخورد کنیم؟ چگونه با ثروت یا تنگدستی، روزگار را به سر کنیم؟

البته بعدها آراء رواقیون به اندیشه‌های بزرگانی چون رنه دکارت، شوپنهاور و هنری دیوید تورو راه یافت و همچنین امروزه در حال راه‌یابی به زندگی مردمان عادی، همچون من و شما (با عرض پوزش) نیز هست، همان‌طور که در روزگار باستان هم بود.

هرکه مطالعهٔ آراء فیلسوفی را در پیش می‌گیرد، قاعدتاً باید بتواند در هر روز از زندگی خویش، تغییر مثبتی ایجاد نماید. هر روز از روز پیشین کامل‌تر باشد یا دست‌کم در مسیر تکامل طی طریق کند

در پایان هر روز، یادداشت‌های خود را مقابل خود قرار دهید و بازبینی کنید: ـ چه‌ها کردی؟ ـ کدام‌یک را رضایت‌بخش پیش بردی؟ ـ در کدام‌یک توفیق حاصل نکردی؟

اپیکتتوس شاگردانش را به چالش کشید: «اگر به قصدِ عمل‌ورزی، اندیشه‌ها را نمی‌آموزید، پس آنها به چه کارتان می‌آیند؟» وی در ادامه می‌گوید دانشجویانش عطش و شهامتِ کافی ندارند تا آموخته‌هایشان را در دنیای واقعی تجّسم بخشند.

هشدار: در این کتاب با واژگان چالش‌برانگیزی چون سعادت، فضیلت و نیک‌نهادی مواجه می‌شوید. بارِ معنایی عظیم این واژگان موجب می‌شود اندکی لای کتاب را ببندید تا با تمام نیروی خود در مقابل آنها مقاومت کنید. به رغم همهٔ تلاش شما، این واژگان تأثیرِ خود را خواهند گذاشت و در خاطرتان خواهند ماند و حتی بخشی از دامنهٔ لغاتِ پرکاربردِ روزانه‌تان خواهند شد. توجه داشته باشید، بدون چنین مفاهیم چالش‌برانگیزی، هرگز فلسفه‌های کهن شکل نمی‌گرفتند.

نا به اعتقاد رواقیون، خواستهٔ طبیعت آن است که انسان بشکفد و بارور شود. دلیل اینکه سروش درونی (خود آرمانی) ما، همچون دانه‌ای الهی در ضمیرمان کاشته شده است نیز، همین تمایل طبیعت است. پس می‌توان گفت که ظرفیت طبیعی انسان مستعد آن است که به حداعلای توان خود برسد.

شما در قبال زندگی خود مسئولیت دارید، زیرا هر رخداد بیرونی‌ای که خارج از ارادهٔ شما حادث می‌شود، بستری برای شما تدارک می‌بیند که در آن حق انتخاب دارید، مثل اینکه انتخاب کنید در مقابل آن رخداد، چه واکنشی نشان دهید

«هنرِ زیستن، بیشتر به کشتی‌گیری می‌ماند تا رقص.» آمادگی مواجهه با پیشامدهای ناگهانی ضروری‌ست. هرگز نیاز نیست یک رقصنده با کسی گلاویز شود. او هرگز همانند یک کشتی‌گیر با شرایط دشوار، دست به گریبان نیست. از این رو ما به‌عنوان یک جنگاور - فیلسوف به چالش‌های زندگی آگاهیم. درواقع باید همیشه زره‌پوش، آمادهٔ دریافت ضربات باشیم، با این پیش‌فرض که این ضربات ما را به تدریج رویین‌تن خواهد کرد.

دومین نوید: آرامش «با خاطری آرام، رنج‌ها را تاب‌آوردن، فشار و شدّتِ بدبختی را می‌زداید».

وجه کاربردی «هنر زیستن» در مکتب رواقی، به پیروانش دو نوید می‌دهد: نخست اینکه چگونه زندگی یک‌دست، همراه با شادمانی را تجربه کنیم، دوم، اینکه چگونه در مواجهه با پیشامدهای ناگوار و تلخ، آرامش از کف ندهیم و شادمانی خود را امتداد بخشیم. زمان آن است که به شرح و بسطِ نوید نخستین بپردازیم و از این‌رو اولین واژهٔ چالش‌برانگیز را به میان بکشیم: «سعادت»

«همان‌طور که چوب در دست درودگر صیقل می‌خورد یا مفرغ در دست تندیس‌گر تراش می‌خورد، زندگی هریک از ما نیز به‌عنوان ماده‌ای خام، در جهت هنر زیستن، عمل می‌کند. فلسفه چندان به کار افرادِ کهنسالِ خردمند نمی‌آید، بلکه برای آنان که به دنبال زندگی و مرگِ سعادتمندانه هستند، مهارتی‌ست واجب و ضروری. هر شرایطی که زندگی پیش روی ما می‌نهد، همچون پردهٔ سفید نقاشی یا قطعه سنگِ مرمرینی است که به ما فرصتِ طراحی و تراشیدن می‌دهد، تا جایی که در طول عمر خود مبدل به هنرمندانی بی‌بدیل خواهیم شد.

زندگی همین حالا و لحظه است. مسئله فقط و فقط زمانی‌ست که آموزه‌های خویش را به کار می‌بندیم.

من و شما مسئول شادمانی خویش هستیم. نباید به رخدادهای محیطی فرصت دهیم که شادی‌مان را دچار خسران کنند. بارانِ بی‌موقع بیگانگان با رفتار آزارنده و یا نشت‌کردن آب از ماشین ظرفشویی، نباید بتواند خوشی ما را خدشه‌دار کند. در این صورت در زندگی نقش قربانیانِ مأیوسی را ایفا کرده‌ایم که مغلوبِ شرایط بیرونی هستند. به‌عنوان پیرو مکتب رواقیون، شما خواهید آموخت تنها کسی که زندگی را بر شما حرام می‌کند، خودتان هستید. این شمایید که مجال می‌دهید چالش‌های ناخوشایندی که زندگی پیش‌رویتان قرار می‌دهد، بر احوالات درونی شما چیره شوند. بنابراین رواقی‌گری به ما می‌آموزد زندگی خود را با مجموعه ارزش‌هایی قرین کنیم که قابلیت انعطافِ عواطفمان را قوام بخشند، آرامش و اعتمادبه‌نفس به ارمغان آورند و مسیر روشنی در زندگی، پیش‌رویمان نهند.

نظر آنها این بود که اگر هیجانات واقعی، ذهن و ضمیر انسان را ناخوش کند، بالندگی او غیرممکن خواهد بود. در اینجاست که ضرورت مفهوم «بی‌اعتنایی» مطرح می‌شود: «توانایی غلبه بر هیجانات مزاحم»، این واژه از ریشهٔ "apathy" گرفته شده است. به دلیل همین واژه است که در روزگاران کهن مردم دچار سوءتعبیر بودند که رواقیون مردمانی بی‌احساس هستند و عواطف خود را در نطفه خفه می‌کنند.

مشاهدات رواقیون از ضمیر انسان‌ها بسیار موشکافانه بود و در حقیقت نظریات روان‌شناختی برجسته، از آنِ ایشان بود. به‌عنوان مثال، آنها دریافته بودند، تأثیر مخرّبِ اهانت‌ها، از مفاهیم واژگان حاصل نمی‌شود، بلکه تعبیری‌ست که خود ما بر روی آنها می‌گذاریم.

بر طبق آموزه‌های رواقیون، شوربختانه عموم ما بردهٔ شوریدگی‌های خود هستیم، ترس نابخردانه، اندوه و خشم ازجمله هیجانات منفی آدمی‌ست. به دلیل همین شوریدگی‌هاست که نمی‌توانیم چون ستون مستحکم و تزلزل‌ناپذیر باشیم و از خودِ آرمانی خویش فرسنگ‌ها دوریم و پیامد همهٔ اینها جز فلاکت و سیه‌روزی نیست. شوریدگی‌هاست که موجب می‌شود نتوانیم تمام توان بالقوهٔ خویش را بالفعل نماییم.

فلسفهٔ اصیل در نظریه‌پردازی کم‌گوی و گزیده‌گوی است و در عمل‌ورزی چیره‌دست و چالاک، همچون فن کشتی در دنیای کهن، و موج‌سواری در دورهٔ معاصر.