بریده‌هایی از کتاب فلسفی زیستن

مارکوس آئورلیوس در کتاب «تأملات» خویش این نگرش را به تفصیل توضیح می‌دهد. او انسان‌ها را به سه دسته تقسیم می‌کند. دستهٔ اول مردمانی هستند که به‌محض نیکی به دیگران، چشم به پاسخ و عمل متقابلِ آنها می‌دوزند. دستهٔ دوم مردمانی هستند که بلافاصله توقعِ جبران ندارند، اما در خلوت، دیگران را مدیونِ خود می‌دانند. «دستهٔ سوم افرادی هستند که همانند یک درخت تاک که انگور می‌دهد، به چیزی چشم‌داشت ندارند، جز اینکه در زمان مناسب، کشت آنها به بار بنشیند.»

ما تنها می‌توانیم کنش خود را به ارادهٔ خویش انتخاب کنیم، اما پیامدی که از آن حاصل می‌شود، به اختیارات ما ارتباطی ندارد.

نکتهٔ جالب توجه در تفکر رواقی، این است که حصولِ احساسات رضایت‌بخش، نباید اساسِ نیک‌نهادی انسان قرار گیرد و انگیزهٔ اصلی آن باشد، بلکه باید به‌عنوان یک پیامد جانبی در نظر گرفته شود. این امر دست‌کم دو علت دارد: ۱- پیامدهای جانبی رضایت‌بخش (مانند احساس لذت)، خارج از حوزهٔ ارادی ما هستند. ۲- پیامدهای جانبی رضایت‌بخش، ممکن است از اعمالی که سرشتِ خیر و نیک‌نهادانه ندارند نیز حاصل شوند. ما باید نیک‌نهادانه عمل کنیم، زیرا این نوع زیست خیر و نیکوست. نه اینکه از این طریق، مزایایی به‌دست آوریم.

«شخصیت بر زیبایی ظاهر ارجحیت دارد.» این عبارت عنوان مقاله‌ای‌ست که زمانی نوشتم. احتمالاً این عبارت مناسب روزگاری که ما در آن زندگی می‌کنیم نیست. روزگاری که احتمالاً باید در کتاب‌های تاریخ آیندگان، از آن با عنوانِ «عصر شوریدگی دیوانه‌وار در زمینهٔ زیبایی» یاد شود.

سنکا در این خصوص می‌گوید: «اولین گام به‌سوی رستگاری، آگاهی از خطاهاست. برای اصلاح خطا، ابتدا بایست از آن آگاه شد.»

چنان‌چه از صمیم قلب مایلیم که به نیک‌نهادی روزگار را سپری کنیم، می‌بایست که همهٔ اعمال را با توجهی متمرکز به ثمر برسانیم، حالتی که پیامد خودکاوی و درون‌نگری لحظه‌به‌لحظه است؛ اساساً اگر از آنچه انجام می‌دهیم آگاهی دقیقی نداشته باشیم، چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که در حال گام‌برداشتن در مسیر نیک‌نهادی هستیم

شجاعت: واکنش صحیح در رویارویی با شرایط وحشت‌آفرین. شجاعت، عبارت است از دلیری، پشتکار، درستکاری و اعتمادبه‌نفس. این ویژگی در نقطهٔ مقابل رذالت جُبن قرار دارد.

انصاف: چگونه به روابط بینافردی و اجتماعی، نیکو بنگریم و شایسته عمل کنیم؟ انصاف عبارت است از خوش‌قلبی، صداقت، کار عام‌المنفعه و مروّت. این ویژگی در تقابل با رذیلت، بزهکاری و حق‌کشی قرار دارد.

خرد: فهمِ اینکه کنش و احساس شایسته، کدام است. خرد شامل تأمل عمیق، قضاوتِ بی‌غرض، بلندنظری و نیز عقل سلیم است. این ویژگی در نقطهٔ مقابلِ رذیلتِ نابخردی و بی‌ملاحظگی قرار دارد.

رواقیون نیک‌نهادی را شاملِ چهار مؤلفهٔ اساسی از جمله «خرد»، «انصاف»، «شجاعت» و «انضباط نفس» می‌دانند.

دونالد رابرتسون «فرزانه» را این‌گونه وصف می‌کند: «او همواره استدلال می‌کند و آن بخش از سرنوشت را که از اراده و اختیارش خارج است، بزرگوارانه می‌پذیرد. از همین روست که زندگی او در هماهنگی حداکثری با خویش، دیگر هم‌نوعان و اساساً کل طبیعت، پیش می‌رود. او برای حصولِ خاطری آرام، بر امیال نامعقول و شوریدگی‌ها فائق می‌آید. شخصیت او بی‌گمان ستودنی، شریف و نیکوست.»

براساس اندیشهٔ رواقیون، تکامل در استدلال‌ورزی، تنها تفکر عقلایی را در بر نمی‌گیرد، بلکه در کنش‌های اجتماعی و تعهدات مربوط به آن، همچون گرامی‌داشت والدین، ملایمت با دوستان و در کل، اهمیت به خوشبختی و تندرستی نوع بشر نیز نمود پیدا می‌کند.

هدف غایی مکتب رواقی یعنی «سعادت»، در مرکز مثلث جای گرفته است. این امر در گرو زندگی توأم با شادمانی و سبک‌بالی است. برای رسیدن به این هدف باید با «سروش درونی» خود، یعنی همان بارقهٔ الهی که در نهاد ماست و خود آرمانی ما را پدید آورده، همسو شد. خود آرمانی در حقیقت حد اعلای ظرفیت و توانمندی ماست که به‌صورت بالقوه، در نهاده ما کاشته شده است.

«مسئله‌ای‌ست که همیشه مرا شگفت‌زده می‌کند: همهٔ ما خود را بیش از هر انسان دیگری دوست داریم، اما شگفتا که به عقیدی دیگران، بیش از عقاید خویشتن ارج می‌نهیم!» مارکوس آئورلیوس

زمانی می‌توان خود آرمانی را در هر لحظه از زندگی علنی کرد که از چنگ بردگی هیجانات، رهایی یافت. در چنین نقطه‌ای، جایی برای وحشت، پشیمانی و احساس شکنندگی نمی‌ماند. آرامش پیامد جانبی ارزشمندی‌ست که از رسیدن به چنین مرحله‌ای حاصل می‌شود. در روزگار سرسام‌آور کنونی، حفظ آرامش چیزی‌ست که همهٔ ما در جست‌وجوی آن هستیم. حسّ اطمینان و امنیت در بحبوحهٔ سردرگمی‌ها.

آن زمان که واکنش‌ها از احساسات نشئت بگیرند. احساسات همچون سمّی بر سعادت ماست و ریشهٔ همهٔ رنج انسان، از احساسات اوست. بر طبق آموزه‌های رواقیون، شوربختانه عموم ما بردهٔ شوریدگی‌های خود هستیم، ترس نابخردانه، اندوه و خشم ازجمله هیجانات منفی آدمی‌ست. به دلیل همین شوریدگی‌هاست که نمی‌توانیم چون ستون مستحکم و تزلزل‌ناپذیر باشیم و از خودِ آرمانی خویش فرسنگ‌ها دوریم و پیامد همهٔ اینها جز فلاکت و سیه‌روزی نیست. شوریدگی‌هاست که موجب می‌شود نتوانیم تمام توان بالقوهٔ خویش را بالفعل نماییم.

«نخست تصمیم بگیرید چه می‌خواهید بشوید و آنگاه هر آنچه که ضرورت است را انجام دهید.» اپیکتتوس

رواج دوبارهٔ فلسفهٔ رواقی از مکتب روانشناسی «معنادرمانی» یا «لوگوتراپی» که ویکتور فرانکل بنیان نهاد و همچنین مکتب روانشناسی «رفتاردرمانی معقول» یا «رفتاردرمانی شناختی»، که آلبرت الیس پایه‌گذار آن بود، آغاز شد. هردوی این روان‌درمان‌گران تحت تأثیر مکتب رواقی، شیوه‌های درمانی خود را بنا نهادند.

تلاش رواقیون بر این بود که فلسفه و اندیشه‌ورزی را به زندگی روزمره گره بزنند تا از خود انسان بهتر و برتری بسازند، انسان‌هایی که در زندگی تفوق می‌جویند، دیگران و طبیعت را نیز گرامی می‌دارند. آنها یکی از آموزه‌های کلبیون را در منش خود عملی نکردند و آن میل به پارسامَنشی بود. ایشان برخلاف کلبیون مختصری رفاه و آسایش در زندگی را ضروری دانستند و بر این باور بودند که انسان‌ها باید از آسایش و رفاه در زندگی بهره ببرند، بی‌آنکه به آن چنگ بزنند و وابسته شوند.

سنکا می‌گوید: هرکه مطالعهٔ آراء فیلسوفی را در پیش می‌گیرد، قاعدتاً باید بتواند در هر روز از زندگی خویش، تغییر مثبتی ایجاد نماید.