بریده‌هایی از کتاب پنج اقلیم حضور

همین مکان لامکان مقرّ عشق است، بالاتر از افلاک، بالاتر از مجردات و ملائک، آنجا که روح در کبریای جلال حق فانی می‌شود. عشق همچنان انسان را فرا می‌خواند تا از تمامی موانع درگذرد و محدودیتها را درنوردد و سرانجام به «جان جان جانها» بپیوندد

خوابِ بی‌هنگامت از ره می‌برد ورنه بانگ صبح بی‌هنگام نیست

شباهت زبان سعدی در هفتصد سال پیش با زبان امروزی ایرانیان حیرت‌انگیز است؛ فروغی در این‌باره می‌گوید: گاهی شنیده می‌شود که اهل ذوق اعجاب می‌کنند که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن گفته است، ولی حق این است که سعدی هفتصدسال پیش به‌زبان امروزی ما سخن نگفته است، بلکه ما پس از هفتصدسال به‌زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم، یعنی سعدی شیوه نثر فارسی را چنان دلنشین ساخته که زبان او زبان رایج فارسی شده است.

بنیاد جهان بر پوچی و بیداد است: اگر سینه زمین را بشکافی چه دُرها و گوهرها که در او نمی‌یابی: ای چرخ فلک خرابی از کینه توست بیدادگری پیشه دیرینه توست وی خاک اگر سینه تو بشکافند بس گوهر قیمتی که در سینه توست

سعدی نمونه‌های فرهنگی و علی‌الخصوص اخلاقی رایج در سنّت زمانه را از طریق تقلیدی منحصربه‌فرد اخذ کرده، از صافی تجربه‌اندوزی شخصی گذرانده و با کلام دلاویز خاص خود آنها را با چنان ظرافت و تبحری «به سلک عبارت کشیده» که دیگران از تقلید آن عاجز مانده‌اند.

مشو ایمن از گنج و تاج و سپاه روانم ترا چشم دارد به راه! چو آیی، بهم پیشِ داور شویم! بگوییم و گفتارِ او بشنویم!

دوزخ شرری ز رنج بیهوده ماست فردوس دمی ز وقت آسوده ماست

در تفکر یونانی، هوبریس (hubris) یا غرور جنون‌آمیز در نهایت به نمسیس (nemesis) یا انتقام و کین می‌انجامد. در شاهنامه گرفتارشدن به این جنون، چنانکه جمشید و گشتاسب به آن دچار شدند، همیشه با از دست دادن فرّه ایزدی همراه است، و هرگاه فرّه ایزدی از دست رود، کشور در مصیبت و بیداد و ستمگری فرومی‌غلتد.

اگر وجه عمودی جهان را به‌سطح افقی دو روی سکه تقلیل دهیم، آنگاه می‌توان گفت که برای خیام این گذر، همان تلاقی‌گاه دو روی سکه است که یک سویش مغاک عظیم عدم است (به‌صورت خلأ) و سوی دیگرش فانوس خیال و رؤیای توهمی مشحون به لحظات آگاهی و هوشیاری که برای خیام لحظه‌ای است برق‌آسا که طی آن انسان در آنِ واحد دو روی سکه را می‌بیند. گویی که از پس نیستی نظاره می‌کردیم و تسلسل حوادث و صور را می‌دیدیم که چه‌سان می‌آیند و می‌روند. ای بی‌خبران شکل مجسم هیچ است وین طارم نُه سپهر ارقم هیچ است خوش باش که در نشیمن کون و فساد وابسته یک دمیم و آن هم هیچ است

فقط با خیام است که این گذر از مرتبه‌ای به مرتبه دیگر مسئله‌ساز می‌شود. چون خیام تنها متفکر ایرانی است که جغرافیای افلاطونی بالا و پایین را برهم ریخته است، و از این‌رو در عرصه جهان‌بینی کلی ایرانی، مردی است در حاشیه. جهانی که خیام ترسیم می‌کند در خارج از حیطه مذهب و اسطوره قرار دارد. در این جهان نه از عوالم کشف و شهود، از آن‌گونه که نزد حافظ سراغ داریم، خبری هست و نه از بی‌خودی مولانا که از طریق جریان سیل‌آسای صوَر، جان را به‌سوی «هفت پرده افلاک» برمی‌کشد اثری؛ نه از حکمت عملی سعدی در آن نشانی هست و نه از خاطره اساطیری فردوسی نمونه‌ای. این جهان، جهانی است بیرون از صورتها و الگوهای ازلی، بیرون از حیطه ادیان و مختصاتش، از عروج و رستاخیز و معاد. جهانی است برهوت که معنایش را از عریانی‌اش می‌گیرد.