بریده‌هایی از کتاب انسان در جست‌وجوی معنا

زمانی یک ارباب ثروتمندِ ایرانی به همراه خدمتکارش در حال قدم‌زدن در باغ بودند. خدمتکار گریه می‌کرد و می‌گفت عزرائیل را دیده که او را به مرگ تهدید کرده است. از اربابش خواهش کرد که سریع‌ترین اسبش را به او بدهد تا هرچه زودتر به تهران برود و بتواند تا شب به آنجا برسد. ارباب پذیرفت و خدمتکار به سمت تهران تاخت. ارباب در راه برگشت به خانه عزرائیل را دید. از او پرسید: «چرا خدمتکار مرا ترساندی و او را تهدید به مرگ کردی؟» عزرائیل پاسخ داد: «من او را تهدید نکردم. فقط از اینکه هنوز او را اینجا می‌دیدم متعجب شده بودم، درحالی‌که قرار بود امشب در تهران به سراغش بروم.»

جنگ، برایمان جنگِ اعصاب را به ارمغان آورد و جنگِ اعصاب، اردوگاه کار اجباری را.

به‌طور متوسط زندانیانی می‌توانستند زنده بمانند که بعد از سال‌ها جابه‌جایی میان اردوگاه‌های مختلف هیچ‌گونه ترحمی برایشان باقی نمانده بود و برای نجات جان خود دست به هر اقدامی می‌زدند، اقداماتی شرافتمندانه یا غیرشرافتمندانه مانند دزدی یا حتی خیانت به دوستانشان

در مدت زمان اندکی کاپوها خلق‌وخوی اس‌اس‌ها و نگهبانان اردوگاه را می‌گرفتند؛ به همین خاطر می‌توان از جنبهٔ روانشناسی آنها را مورد مطالعه قرار داد.

این داستان نه در مورد شکنجه و مرگِ قهرمانان بزرگ است، نه در مورد کاپوهای مشهور (زندانیانی که از طرف مسئولین زندان به‌عنوان معتمد انتخاب می‌شدند و از مزایایی برخوردار بودند)، و نه زندانیان شناخته شده، بلکه داستانِ انسان‌هایی است فداکار، داستان مصلوب‌شدگان و مرگ عدهٔ زیادی از قربانیانی که هیچ نام و سندی از آنها به جای نمانده است

پدرم آن قطعه سنگ را به‌خاطر اینکه قسمتی از ده فرمان حضرت موسی (ع) بر روی آن حکاکی شده بود همراه خودش به خانه آورده بود؛ لغتی به زبان عِبری و به رنگ طلایی که پدرم می‌گفت نمادِ یکی از ده فرمان حضرت موسی (ع) است. با اشتیاق از او پرسیدم: «کدام یک از ده فرمان؟» پدرم جواب داد: «به پدر و مادر خود احترام بگذارید تا به نیکی زندگی کنید.» در این لحظه بود که تصمیم گرفتم در کنار پدر و مادرم بمانم و به زندگی ادامه دهم و ویزای آمریکا را به فراموشی بسپارم.

جواب من این‌گونه است که مقولهٔ پرفروش‌بودن کتابم را به‌عنوان یک پیروزی و اتمام موفقیت‌آمیز یک مأموریت در نظر نمی‌گیرم، بلکه این اتفاق بیان‌گر یک مصیبت بزرگ در روزگار ماست

هرکس باید خودش معنای زندگی را پیدا کند و مسئولیت آن را بپذیرد. اگر در این امر موفق شود، با وجود همهٔ تحقیرها باز هم رشد خواهد کرد. فرانکل به این گفتهٔ نیچه علاقهٔ خاصی دارد: «کسی که چرایی برای زندگی‌کردن دارد، از عهدهٔ چگونگی آن برخواهد آمد.»

انسان باید معنای حقیقی زندگی را در دنیای پیرامون خود بیابد، نه در دنیای درونی و ذهنی که یک سیستم بسته است. من این مشخصه را «خودشکوفایی وجود بشر» می‌نامم و بیان‌گر این حقیقت است که انسان‌بودن یعنی هدف‌داشتن و هدایت‌شدن. انسان هرچه بیشتر از خود فراموش کند و خودش را علتی برای خدمت و عشق‌ورزیدن به دیگران بداند، بیشتر به انسانیت نزدیک می‌شود و خود واقعی‌اش را درمی‌یابد. خودِ واقعی ساختن به‌هیچ‌وجه هدفی به‌دست‌آوردنی نیست، زیرا هرچه انسان بیشتر برای به‌دست‌آوردنش تلاش کند بیشتر از آن دور خواهد شد. به عبارت دیگر ساختن خودِ واقعی را می‌توان پیامد خودشکوفایی دانست.

من دو مورد از این خودکشی‌های ناموفق را به یاد دارم که خیلی شبیه هم اتفاق افتادند. هر دو مرد در مورد هدفشان از خودکشی صحبت کردند و حرف‌هایشان مشابه یکدیگر بود. هردو دیگر چیزی از دنیا نمی‌خواستند. اینجا یک سؤال مطرح بود، زندگی از آنها چه می‌خواهد؟ چه چیزی در آینده منتظر آنهاست؟ فهمیدیم دلیل ادامه‌دادن یکی از آنها وجود فرزندش بود که برای او همچنان نامه می‌نوشت و برای دیگری داستان‌هایی برای نوشتن و چاپ‌شدن وجود داشتند که هنوز در ذهنش ناتمام مانده بودند و کس دیگری قادر به اتمام آنها نبود، درست مانند پدری که نمی‌توان هیچ‌گاه جای خالی‌اش را برای فرزندان پر کرد. این خاص‌بودن و یگانگی که هر فرد را متمایز می‌کند و به زندگی‌اش معنا می‌بخشد مانند عشق، بر روی تلاش و فعالیت‌های خلاقانهٔ بشر تأثیر می‌گذارد. از این‌رو انسان به غیرممکن بودن جایگزینی بشر و مسئولیت در قبال زندگی و تداوم آن پی می‌برد تا اینکه در عظمت او جلوه کند. کسی که این مسئولیت را با کمال میل پذیرفته و به کارهای ناتمام زندگی‌اش آگاه است، هرگز به خودش اجازه نخواهد داد که زندگی‌اش را نابود کند. زیرا او دلیل زیستنش را می‌شناسد و قادر به تحمل هرگونه سختی خواهد بود.

انسان‌بودن یعنی هدف‌داشتن و هدایت‌شدن. انسان هرچه بیشتر از خود فراموش کند و خودش را علتی برای خدمت و عشق‌ورزیدن به دیگران بداند، بیشتر به انسانیت نزدیک می‌شود و خود واقعی‌اش را درمی‌یابد.

دو گونه انسان در دنیا وجود دارد، نژاد مردم شایسته و ناشایسته. این دو نژاد در هر گروه و اجتماعی نفوذ کرده‌اند و هیچ جامعه‌ای به‌طور کامل از انسان‌های شایسته یا ناشایسته تشکیل نشده است.

اگر کسی در جست‌وجوی هدف زندگی‌اش نباشد، متلاشی می‌شود و به ناچار تسلیم گذشتهٔ خود شده و تنها با واپس‌نگری، مدام خاطرات گذشته را به خود یادآوری می‌کند.

«هرگز هدفتان را فقط موفقیت قرار ندهید - هرچه بیشتر هدفتان رسیدن به موفقیت باشد بیشتر از آن دور خواهید شد. موفقیت‌هایی مانند خوشبختی را نمی‌توان دنبال کرد، بلکه باید آن را به‌وجود آورد؛

زندگی یعنی رنج‌بردن و زنده‌ماندن؛ یعنی یافتن معنا در رنج‌هایی که می‌بریم. اگر در زندگی غایتی وجود دارد، پس باید معنایی در رنج‌کشیدن و مُردن وجود داشته باشد؛

ادعای او مبنی بر اینکه «ارادهٔ معطوف به معنا» پایه و اساس انگیزهٔ بشر است، دیدگاه شناختی ما نسبت به تقابل انسان‌ها با درد و رنج را برای همیشه تغییر داد.

قصد متضاد را در درمان بی‌خوابی هم می‌توان به کار برد. ترس از بی‌خوابی نتیجهٔ میل شدید به خواب است که در عوض باعث ناتوانی فرد در خوابیدن می‌شود. برای غلبه به این ترس خاص معمولاً به بیمارانم پیشنهاد می‌کنم تا به‌جای تلاش برای خوابیدن، عکس آن را انجام دهند و تا جایی که می‌توانند بیدار بمانند.

«طوری زندگی کنید که گویی بار دومی است که به دنیا آمده‌اید و در حال ارتکاب خطاهای زندگی اولتان هستید، پس مراقب رفتارهایتان باشید.» به‌نظر من هیچ‌چیز بهتر از این جملهٔ پندآموز نمی‌تواند حس مسئولیت‌پذیری را در انسان بیدار کند؛ به‌طوری‌که ابتدا او را مجبور می‌کند تا تصور کند زمان حال، گذشته است و از طرفی گذشته را همچنان می‌توان تغییر داد و از نو ساخت. این قاعده از سویی او را با محدودیت‌های زندگی و از سوی دیگر با نهایت آنچه که او می‌تواند از خود و زندگی‌اش بسازد آشنا می‌کند.

خوشبختی اثر جانبیِ تعهد یک انسان به هدفی والاست، یا به عبارت دیگر، خوشبختی محصولِ تسلیم‌شدن در برابر هر معنای ارزشمندی غیر از خود شخص است.

انسانی که نتواند پایان «زندگی موقت» خود را ببیند قادر به تمرکز روی هدف نهایی زندگی خویش نخواهد بود.