بریده‌هایی از کتاب تقوا؛ طرحی برای ادارۀ جامعه

وقتی بگوییم «دین از مقولهٔ ارزش‌ها است» معنایش آن است که: روال منطقیِ زندگی، مسئله‌ای غیر از دین است. زندگی طبیعتاً معنا و ضوابط خودش را دارد و ادارهٔ جامعه روش‌های خودش را می‌طلبد، باید از علم کمک بگیریم و از آن در زندگی بهره‌مند شویم، واقعیت‌های زندگی مسائل ارزشی نیستند که دین بتواند جای علم را بگیرد! یکی از آموزه‌های مهم دین تقواست. تقوا مانند علم ریاضیات منطبق بر واقعیت‌هاست و می‌تواند برای ادارهٔ «فرد»، «خانواده» و «جامعه» مدل و الگو ارائه دهد و در زندگی فردی و جمعی ما به کار بسته شود. تقوا، به این معنا، یک مفهوم ارزشی نیست؛ بلکه مانند جاذبهٔ زمین، مبتنی بر واقعیت‌هاست.

یکی از برداشت‌های غلط از دین، این است که دین را از مقولهٔ «ارزش‌ها» بدانیم. وقتی می‌گوییم دین از مقولهٔ ارزش‌هاست، گویا دین را در زمرهٔ امور غیرواقعی قلمداد کرده‌ایم. ما هیچ‌گاه از قواعد ریاضیات، با تعبیر «ارزشی» یاد نمی‌کنیم؛ چراکه آنها را منطبق بر واقعیت می‌دانیم. برخلاف دین، که از آن به‌عنوان یک امرِ ارزشی یاد می‌کنیم. البته قطعاً دین، ارزش دارد؛ اما «ارزشی» به معنی بی‌ارتباط به واقعیات نیست. بلکه از این جهت مثل منطقِ ریاضی است که همه باید آن را یاد بگیرند تا بتوانند درست زندگی کنند.

«قرآن کریم نمی‌گوید: "هدی للمؤمنین". می‌گوید: "هدی للمتقین". یعنی اگر یک نفر دین نداشته باشد اما به معنایی که گفتم تقوا داشته باشد، او بلاشک از قرآن هدایت خواهد گرفت و مؤمن خواهد شد. اما اگر مؤمن تقوا نداشته باشد، احتمالاً در ایمان هم پایدار نیست. اگر در فضای خوبی قرار گرفت، در ایمان باقی می‌ماند؛ اگر در فضای خوبی قرار نگرفت، در ایمان باقی نمی‌ماند.»

عده‌ای فکر می‌کنند اگر هرکدام از ما به‌تنهایی افراد خوبی شویم، همه خوب می‌شوند؛ به‌هیچ‌وجه این‌طور نیست! گاهی ما می‌توانیم تک‌تک انسان‌های خوبی باشیم، ولی در یک زندگی جمعی و کار تشکیلاتی نسبت به هم بی‌رحم باشیم. خوب بودن تک‌تک انسان‌ها خیلی مفید نیست. امام سجاد (ع) در صحیفهٔ سجادیه می‌فرمایند: خدایا زینت متقین را بر من بپوشان که یکی از صفات متقین این است که همیشه همراه جمع هستند و آن را ترک نمی‌کنند و از جمع جدا نمی‌شوند. تا وقتی با هم کار نکرده باشیم و در یک کار جمعیِ مستمر هم‌افزایی نکرده و همدیگر را تحمل نکرده باشیم، خوب‌بودنِ ما معلوم نمی‌شود. اگر ده نفر دور هم جمع شوند، یک کارخانه یا مدرسه راه بیندازند و با هم زندگی و کار کنند، تازه خوبیِ آنها خودش را نشان می‌دهد.

مقام معظم رهبری در تعبیر ویژه‌ای می‌فرمایند: «قرآن کریم نمی‌گوید: "هدی للمؤمنین". می‌گوید: "هدی للمتقین". یعنی اگر یک نفر دین نداشته باشد اما به معنایی که گفتم تقوا داشته باشد، او بلاشک از قرآن هدایت خواهد گرفت و مؤمن خواهد شد. اما اگر مؤمن تقوا نداشته باشد، احتمالاً در ایمان هم پایدار نیست. اگر در فضای خوبی قرار گرفت، در ایمان باقی می‌ماند؛ اگر در فضای خوبی قرار نگرفت، در ایمان باقی نمی‌ماند.»

اگر مسئول حضور و غیابِ دانش‌آموزان، «ناظم» باشد و مسئول نمره‌دادن هم «معلم» و پاداشِ دانش‌آموزان هم «نمرهٔ پایان ترم» باشد و مجازات هم «مردود شدن» یا «اخراج» از مدرسه، یعنی «همه دارند، دانش‌آموز را از بیرون کنترل می‌کنند» و در واقع به او فرصت نمی‌دهند که از درون، خودش را مدیریت کند! مثل کسی که به او اجازه ندهند از عضلات بدنش، کار بکشد تا «قوی» شود. چنین کسی کم‌کم در اثر کار نکردنِ عضلات، فلج خواهد شد. «دانش‌آموز» هم با نظارت بیرونی، کم‌کم ضعیف و فلج می‌شود.

نتیجه‌گرا نشدن در تقوا هم معنایش این نیست که بر اساس هدف برنامه‌ریزی نکنیم. بلکه به این معناست که روح انسان از توجه پی‌درپی به نتیجه نجات یابد. نتیجه‌گرا نبودن یعنی درگیر نبودن قلب انسان به نتیجه. یعنی روح انسان بزرگ‌تر از شکست یا پیروزی‌ای باشد که ممکن است در مسیر اتفاق بیفتد.

ابلیس چه می‌کند؟ طبق آیهٔ قرآن: «الشَّیْطان یَعِدُکمُ الْفَقْرَ» (بقره/۲۶۸) یعنی ابلیس مدام انسان را از فقر می‌ترساند. تقوا چه می‌کند؟ می‌گوید: «تو به نتیجه چه‌کار داری؟!» تقوا نمی‌گوید: «من تو را غنی می‌کنم»، می‌گوید: «از فقر نترس و به نتیجه کاری نداشته باش!»

در زمانهٔ ظهور امام زمان (عج)، جامعه مبتنی بر تقوا اداره می‌شود. در آن زمان دیگر کسی از ترس فقر کار نمی‌کند؛ هرکس فقیر شود، حضرت جبران می‌کنند. هیچ‌کس از ترس فقر استخدام نمی‌شود. ریسک می‌کنند، تجارت می‌کنند، خودشان کار می‌کنند، هرکس هم که ورشکست شد، حضرت جبران می‌کنند.

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «الْمُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ، الْجَبَلُ یُسْتَقَلُّ مِنْهُ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ شَیْ‌ءٌ؛ مؤمن سخت‌تر و سفت‌تر از کوه است، چون می‌توان از کوه چیزی جدا کرد، اما نمی‌توان از دین مؤمن چیزی را جدا نمود.»

مردی از انصار به نام قُزمان در جنگ احد جنگ نمایانی کرد و شش نفر از مشرکین را نیز کشت و خودش هم مجروح شد. هنگامی که نزد پیامبر (ص) سخن از قزمان شد، حضرت فرمودند که او اهل آتش است! وقتی اصحاب به عیادت او رفتند خودش اعتراف کرد که برای بزرگی و شرافت قوم و قبیله‌اش جنگیده است، نه برای چیز دیگری! و وقتی درد جراحتش زیاد شد خودکشی کرد.

تنها شجاعتی ارزشمند است که از سر تقوا باشد.

کسانی که به نتیجه‌هایی علاقه‌مند هستند، به میزان علاقه‌شان به نتیجه‌ها ترسو می‌شوند.

یکی از ویژگی‌های تقوا این است که انسان را نتیجه‌گرا بار نمی‌آورد. نتیجه را از جلوی دستت برمی‌دارد. تو نیکی کن و در دجله انداز، به نتیجه‌اش چه‌کار داری؟ زمانی که از نتیجه‌گرایی نجات پیدا کردی، تکلیف‌گرا می‌شوی. تازه ارتباط با خدا و عشق‌بازی با او آغاز می‌شود.

آدمیت تو برایم مهم‌تر از عبادت توست!

فلسفهٔ همهٔ آیات معاد این است که «ای انسان! با نتایج فوری انگیزه‌مند نشو» وگرنه برای خدا سخت نبود که جهنم و بهشت را در جلوی چشمان ما حاضر کند؛ آنگاه همه اطاعت می‌کردند و از هیچ‌کس گناهی سر نمی‌زد.

دین سبک خاصی در طراحی قوانین و آیین‌نامه‌ها برای ادارهٔ جامعه ارائه می‌دهد.

دین چیزی فراتر از توصیه‌های فردی برای خوب بودن است. دین، یک ساختار، روش و سلسله قوانین نظام‌مند برای سامان‌دهی سبک زندگی و حیات انسان‌ها است.

تقوا «من» را به «ما» تبدیل می‌کند. تقوا بعد از اینکه فرد را قوی کرد، می‌گوید: با هم کار کنید! انسان قدرتمند وقتی در یک جمع وارد شود، دارایی‌های خودش را بین دیگران تقسیم کرده و همه را در سود آن شریک می‌کند.

کسی که دارای خودکنترلی باشد، اسیر تعریف و تمجید یا تحقیر و تمسخر دیگران نیست و بدین ترتیب مستقل از آنها عمل می‌کند و این استقلال ابتدای شکوفایی و بروز خلاقیت‌های انسان است.