بریده‌هایی از کتاب تقوا؛ طرحی برای ادارۀ جامعه

به حافظه و استعداد انسان‌ها نمره داده نمی‌شود. بلکه سعی و تلاش آنها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که این همان روش تقواست.

مثلاً اگر کسی بسیار انسان باحیا و خوش‌اخلاقی باشد، اما این صفات را به صورت وراثتی به دست آورده باشد، یا اگر بر اثر رودربایستی از دیگران گناه نمی‌کند، صفات خوب و گناه نکردن او ارزشی ندارد.

فسادخیزترین مدارس مدارسی هستند که ایمان داشتن را به دانش آموزان آموزش می‌دهند، ولی تقوای قبل از ایمان (خودکنترلی) را آموزش نمی‌دهند! این مدارس انسان‌هایی تربیت می‌کنند که بعداً یا دین را تحریف می‌کنند، یا علیه دین قیام می‌کنند و قیامشان هم مؤثر است و مردم نیز این دین تحریف‌شده را از آنها می‌پذیرند! چون قبلاً در مدارسی مذهبی درس خوانده‌اند و به همین دلیل اطلاعات دینی آنها بالا است ولی تقوایشان صفر است.

یکی از اصحاب رسول خدا (ص) چند زن را دید که دور هم نشسته‌اند و با هم صحبت می‌کنند. او نیز رفت و کنار آنان نشست و شروع به صحبت و شوخی با آنان کرد. پیامبر اکرم (ص) او را دیدند و از او پرسیدند: چرا با زنان نشسته‌ای؟ او گفت شترم فرار کرده و طناب شترم را گم کرده‌ام و اینجا دنبالش می‌گردم. حضرت در چند نوبت از او در مورد طناب شترش سؤال کردند تا اینکه خودش به اشتباهش در شوخی کردن با زنان اعتراف کرد. حضرت در همان برخورد اول می‌توانستند بگویند این کار تو حرام است، چرا با زنان نشسته‌ای؟ اما این‌گونه سخن نگفتند و راه را برای توجیه او باز گذاشتند. ولیّ خدا با مؤمنین کریمانه و بزرگوارانه برخورد می‌کند و این باعث تقویت عزت نفس مؤمنین است. وقتی احترام و شخصیت انسان‌ها حفظ شود، همین باعث همراهی و اطاعت آنان از امام جامعه خواهد شد.

«ما که می‌گوییم مردم‌سالاری دینی، بعضی خیال می‌کنند این مردم‌سالاری فقط پای صندوق رأی و انتخابات است؛ این فقط یکی از جلوه‌های مردم‌سالاری دینی است. مردم‌سالاری یعنی بر اساس دین و بر اساس اسلام، سالارِ زندگیِ جامعه، خود مردم‌اند.»

در دنیا عده‌ای هستند که هرچند تقوا دارند، اما در ظاهر همه آنها را بی‌دین می‌پندارند. عده‌ای هم هستند که به‌ظاهر دین‌دارند ولی تقوا ندارند. قیامت که می‌شود آنکه تقوا دارد بالا می‌آید و آنکه تقوا ندارد، ولو در دنیا ظاهراً دیندار بوده پایین می‌رود.

قانونِ زیادی، خودش عامل «بی‌قانونی» است!

تقوا اجازه نمی‌دهد در مورد خودمان هم «قضاوت خوب» داشته باشیم! قرآن کریم می‌فرماید: «فَلا تُزَکوا أَنْفُسَکمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی» (نجم/۳۲) یعنی خودتان را انسانِ خوبی ندانید! به خودتان نمرهٔ بیست ندهید و خودتان را زیاد تحویل نگیرید؛ چون خدا بهتر می‌داند چه کسی با تقوا است.

روان‌شناسان معتقدند هوش شناختی (IQ)، به‌صورت ژنتیک منتقل می‌شود و با تجربه‌های فرد در زندگی تغییر نمی‌کند. طبق تحقیقات، عده‌ای از کسانی که هوش شناختی بالایی دارند، در زندگی ضعیف عمل می‌کنند و بعضاً کسانی که هوش شناختی متوسطی دارند، به‌خوبی عمل می‌کنند. بنابراین ملاک موفقیت افراد هوش شناختی آنها (IQ) نیست.

تقوا بر خلاف تصور عمومی، یک موعظهٔ اخلاقی نیست؛ بلکه روشی برای انگیزه‌مند شدن انسان‌ها از درون است.

بعضی از انسان‌ها حوصلهٔ گناه کردن را ندارند، بعضی میل به گناه ندارند، بعضی به فکرشان نمی‌رسد گناه کنند، بعضی از ترس مجازات‌های دنیوی گناه نمی‌کنند، بعضی از ترس تمسخر دیگران گناه نمی‌کنند و... هیچ‌یک از این گناه نکردن‌ها از سر تقوا و نشانهٔ آن نیست و بنابراین در سیستم تقوا ارزش چندانی ندارد.

یک‌چهارم آیات قرآن دربارهٔ معاد است. فلسفهٔ همهٔ آیات معاد این است که «ای انسان! با نتایج فوری انگیزه‌مند نشو» وگرنه برای خدا سخت نبود که جهنم و بهشت را در جلوی چشمان ما حاضر کند؛ آنگاه همه اطاعت می‌کردند و از هیچ‌کس گناهی سر نمی‌زد. اما این کار را نکرد. شاید بعضی بگویند: «خدایا! وقتی بهشت و جهنم را عقب می‌اندازی، ما عبادت نمی‌کنیم.» خدا می‌فرماید: «عیبی ندارد، آدمیت تو برایم مهم‌تر از عبادت توست!» خدا چقدر با ما محترمانه برخورد می‌کند! به ما می‌گوید: «نمی‌خواهم آدم نباشی ولی مرتب به من سجده کنی. موجودات دیگر صبح و شب بر من سجده می‌کنند. خواستم تو آدم باشی، یعنی مستقل باشی و با نتیجهٔ فوری به رفتار خوب انگیزه‌مند نشوی.»

یک نظام آموزشی که برای تأخیرِ ۱۰ دقیقه‌ای، «غیبت» می‌زند و نمره کم کرده یا جریمه می‌کند، در واقع احساس مسئولیت فرد را نسبت به خودش نابود کرده است. زمانی که فرد را از بیرون، وادار به انجام کاری کنید، دیگر عامل درونی او را به جنبش و حرکت وانمی‌دارد و کم‌کم آدمیتش را هم از دست می‌دهد.

انسان متقی تکلیف محور است و به دنبال تکلیف خود می‌گردد تا به آن عمل کند. تکلیف او هم اوامر خدا است. انسان با تقوا عاشق این است که خداوند امری کند و او انجام دهد.

وقتی نهی از منکر ما بدون قضاوت در مورد ارزش افراد باشد، تأثیرگذاری بیشتری هم خواهد داشت

مهم‌ترین عامل رسیدن انسان به منافع و شکوفا شدن استعدادهایش این است که دارای «قدرت اراده» باشد؛ قدرت اراده برای انتخاب بین دوست‌داشتنی‌ها و امیال مختلف. کسی که قدرت اراده دارد می‌تواند بر انگیزه‌های سطحی و کم‌ارزش خودش غلبه کند و کار صحیح و باارزش را -ولو با تحمل مشقت و سختی- انجام دهد. هر مقدار این قدرت بیشتر باشد، توانایی انسان برای رسیدن به منافع و شکوفا کردن استعدادهای خودش بیشتر خواهد بود. «تقوا» نیز به معنی قدرت «مراقبت» و «کنترل خود» است. انسانِ باتقوا یعنی کسی که قدرت این را دارد که خود را کنترل کرده و بر امیال کم‌ارزش خودش غلبه کند و آنچه را که می‌داند خوب است انجام داده و آنچه را می‌داند بد است ترک کند؛ یعنی خلاف علمش عمل نکند. یعنی انسان باتقوا دارای «قدرت اراده» است.

تقوا مانند علم ریاضیات منطبق بر واقعیت‌هاست و می‌تواند برای ادارهٔ «فرد»، «خانواده» و «جامعه» مدل و الگو ارائه دهد و در زندگی فردی و جمعی ما به کار بسته شود. تقوا، به این معنا، یک مفهوم ارزشی نیست؛ بلکه مانند جاذبهٔ زمین، مبتنی بر واقعیت‌هاست.

اساساً دین چیزی فراتر از توصیه‌های فردی برای خوب بودن است. دین، یک ساختار، روش و سلسله قوانین نظام‌مند برای سامان‌دهی سبک زندگی و حیات انسان‌ها است.

بسیاری از والدین در تربیت فرزند، کاری به «تقوا» ندارند و فقط به «نتیجه» اهمیت می‌دهند؛ مثلاً می‌گویند: «فرزند ما باید درس بخواند و نمره بگیرد، باید کنکور قبول شود، ما پیش فامیل آبرو داریم...» اما توجه نمی‌کنند که فرزندشان با چه فرایند و روشی درس می‌خوانَد؟ نمی‌بینند که فرآیند تحصیلش از اول درست نبوده و فقط نمره گرفته است و فرزندشان اصلاً اهل تحلیل نیست. انسانِ باسوادی است اما مولّد نیست، مقلّد است، یک عنصر وابسته است. چنین کسی انسان مفید و برجسته‌ای نمی‌شود.

گاهی افزایش نرخ جریمه‌ها ممکن است باعث افزایش وقوع تخلفات و فراهم کردن راه‌های فرار از قانون شود که باید به این موضوع نیز توجه ویژه داشت.»