بریده‌هایی از کتاب تقوا؛ طرحی برای ادارۀ جامعه

تقوا انسان را مستقل و قوی بار می‌آورد تا روی پای خودش بایستد و او را برای انجام رفتارهای خوب، انگیزه‌مند می‌کند.

نمی‌توان گفت در عرصهٔ فردی ما متقی هستیم، اما در اجتماع، سیاست، مدیریت و... کاری به تقوا نداریم. تقوا در همهٔ این زمینه‌ها ایده و سبک ارائه می‌دهد و شیوه‌ای برای اداره کردن همهٔ عرصه‌های زندگی انسان است.

تقوا به خودی خود یک نوع برنامه‌ریزی برای انسان است تا بتواند رفتار خود را تنظیم کند.

تقوا به خودی خود یک نوع برنامه‌ریزی برای انسان است تا بتواند رفتار خود را تنظیم کند.

در احکام اسلامی داریم که وقتی مرد می‌خواهد وارد خانه شود، بدون مقدمه و سروصدا وارد خانه نشود. بلکه با سرفه یا علامتی قبل از وارد شدن، آمدن خود را خبر بدهد. چون ممکن است که اهل خانه در حالتی باشند که او خوشش نیاید!

در روایتی از امیرالمؤمنین (ع) آمده است: «سَبَبُ صَلَاحِ الْإِیمَانِ التَّقْوَی» یعنی آن چیزی که موجب می‌شود ایمانِ انسان، صاف و خوب و سالم باقی بماند تقواست؛ وگرنه ایمان انسان خراب می‌شود.

انسان بی‌تقوا هیچ‌گاه به سرانجام خوبی نمی‌رسد، او عاقبت‌به‌خیر نخواهد شد! چراکه خداوند فرمود: «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ؛ و سرانجام نیک از آن باتقوایان است»(قصص/۸۳)

اخلاق انسان‌ها ملاک ارزش آنها نیست. یعنی اینکه بعضی دارای اخلاق خوبی هستند و عده‌ای دارای اخلاقی بد، نمی‌تواند دلیل و ملاک ارزش‌گذاری آنها باشد؛ چون عوامل مختلفی وجود دارد که باعث می‌شود یک فرد اخلاق خوبی داشته باشد که همهٔ آنها مطلوب نیست. اما اینکه کسی تقوا دارد و دیگری ندارد دلیل فضیلت و برتری اوست.

عبودیت مقدمهٔ تقواست و تقوا غایت هر نوع عبادتی است.

قوانین تنبیهی زیاد و نظارت بر آنها باعث می‌شود مردم احساس نیاز به امر به معروف و نهی از منکر را نیز از دست بدهند! چون همیشه حکومت را مسئول دیدن خطاها و جلوگیری از آنها می‌دانند.

روش تقوا می‌گوید هر وقت کودک اشتباه کرد مچش را نگیر! بگذار به خودش بیاید. هر وقت هم کار خوبی کرد او را تشویق نکن! بگذار روی پای خودش بایستد. با او رفتاری «انسانی» داشته باش! اگر می‌خواهی تشویق کنی یا امتیازی به او بدهی، همیشه آن امتیاز را برای او فراهم کن؛

اگر مسئول حضور و غیابِ دانش‌آموزان، «ناظم» باشد و مسئول نمره‌دادن هم «معلم» و پاداشِ دانش‌آموزان هم «نمرهٔ پایان ترم» باشد و مجازات هم «مردود شدن» یا «اخراج» از مدرسه، یعنی «همه دارند، دانش‌آموز را از بیرون کنترل می‌کنند» و در واقع به او فرصت نمی‌دهند که از درون، خودش را مدیریت کند! مثل کسی که به او اجازه ندهند از عضلات بدنش، کار بکشد تا «قوی» شود. چنین کسی کم‌کم در اثر کار نکردنِ عضلات، فلج خواهد شد. «دانش‌آموز» هم با نظارت بیرونی، کم‌کم ضعیف و فلج می‌شود.

فسادخیزترین مدارس مدارسی هستند که ایمان داشتن را به دانش آموزان آموزش می‌دهند، ولی تقوای قبل از ایمان (خودکنترلی) را آموزش نمی‌دهند! این مدارس انسان‌هایی تربیت می‌کنند که بعداً یا دین را تحریف می‌کنند، یا علیه دین قیام می‌کنند و قیامشان هم مؤثر است و مردم نیز این دین تحریف‌شده را از آنها می‌پذیرند! چون قبلاً در مدارسی مذهبی درس خوانده‌اند و به همین دلیل اطلاعات دینی آنها بالا است ولی تقوایشان صفر است.

ما در مدارسمان بیش از اینکه بر ایمان و عقاید فرزندانمان تأکید بورزیم، لازم است بر تقوای عمومی آن‌ها سرمایه‌گذاری کنیم. تقوای عمومی یعنی همان قدرت خودکنترلی که منوط به ایمان و دین‌داری هم نیست. در بسیاری از مدارس، دانش‌آموزان را با تقوا بار نمی‌آورند؛

وقتی می‌پرسیم: چه کرده‌اید که این دانش‌آموزان اهل نماز خواندن شده‌اند؟ می‌گویند: «درس معلم ار بود زمزمهٔ محبتی جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را ما این‌قدر به او محبت کرده‌ایم که با یک اشارهٔ ما اهل نماز شده است.» اما با ضرب‌المثل نمی‌شود برای مدرسه برنامه‌ریزی کرد. در این سن، محبت به معلم و اینکه دانش‌آموزان دوست دارند شبیه معلم خود بشوند، باعث شده است که از معلم خود حرف‌شنوی داشته باشند. اما چند سال بعد که محبتشان به معلم خاموش شده و به‌جای «دیگر پیروی» بخواهند «خود پیرو» باشند، دیگر نمی‌توان با ابزار محبت او را نمازخوان نگه‌داشت.

تقوا، اول فرد را «قوی» می‌کند و سپس جامعه را. تقوا باعث می‌شود انسان توانمندی‌های خود را برای کسب رضای خداوند در اختیار دیگران قرار دهد و در مرتبه‌ای بالاتر خود را مسئول ضعف‌ها و خطاهای دیگران هم بداند.

تقوا به انسان هوشمندی، خوش‌فهمی و آینده‌نگری می‌دهد.

بنابراین تقوا روشی است که به انسان‌ها کرامت می‌دهد، خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللَّهِ أَتقَاکُم؛ هرکه باتقواتر است، باکرامت‌تر است» (حجرات/۱۳) انسان با تقوا هم در نزد خدا و هم «فی‌نفسه» گرامی‌ترین است.

تقوا قضاوت دربارهٔ دیگران را به حداقل می‌رساند و آرامش روانی برای جامعه به همراه دارد.

از آن جهت که اثر دنیاییِ تقوا مبهم و پیچیده و اثر آخرتی‌اش دور است، مهم‌ترین اثری که تقوا در انسان ایجاد می‌کند استقلال و احساس مسئولیت است. اساساً تقوا یک روش تربیتی است که باعث می‌شود انسان متّقی کم‌کم روی پای خودش بایستد، مستقل شود و خودش احساس مسئولیت کند و این احساس مسئولیت نیز از ترس منافع زودگذر نیست.