بریده‌هایی از کتاب ژاپن چگونه ژاپن شد؟

ژاپنی‌ها از گذشته‌های بسیار دور، یعنی از قرن شانزدهم، به نقش و اهمیت آمار در زندگی انسان واقف بوده، از آن استفاده می‌کردند. به این ترتیب می‌توان گفت از این نظر پیشرو ملل دیگر به حساب می آیند. طبق اسناد موجود، آنان قرن ها قبل از اروپاییان اقدام به آمارگیری از وضع جمعیت کشور، تولیدات کشاورزی و دامی و غیره کرده‌اند که بیانگر درک و آگاهی این ملت از اهمیت آمار در زمان‌های دور است. نتایج بررسیهای کارشناسان غربی در زمینه آمارگیری در ژاپن، نشان می‌دهد که ابتدا هیده‌یوشی، رهبر نظامی ژاپن در سال ۱۵۹۱ میلادی، فرمان شمارش تعداد جمعیت کشور را صادر کرد. سپس به سال‌های ۱۶۰۹، ۱۶۱۱ و ۱۶۲۲ علاوه بر شمارش جمعیت مقدار تولید غلات کشور، تعداد حیوانات اهلی و خانه های افراد هم سرشماری شد.

از ویژگی‌های جالب نظام اداری ژاپن در دوره توکوگاوا این بود که برخلاف سایر ممالک آسیایی، در انتصاب افراد برای سطوح بالا، بر انتخاب افراد از طبقات پایین تأکید می‌شد. چون تصور بر این بود که توانایی و کارایی انسان در شرایط دشوار زندگی کسب می‌شود. به طوری که مطالعات نشان می‌دهد مردان توانای تاریخ بیشتر از طبقات پایین جامعه بوده‌اند.

یکی از اساسی‌ترین اقدامات دولت توکوگاوا اصلاح سازمان‌های اداری کشور بود. با اینکه نظام با اقتدار و استبدادی محسوب می‌شد؛ اما چون اعتقاد بر این بود که توانایی حکومت و کارایی مدیریت بستگی به توانایی افرادی که در رأس امور قرار گرفته‌اند دارد، سعی حکومت بر این بود که افراد لایق و با استعداد مشاغل مهم مدیریت را عهده‌دار بشوند. به این جهت اداره امور کشور زیر نظر مدیران با هوش و دارای تجربه قرار داشت. افراد برای مشاغل کلیدی برپایه شایستگی انتخاب می‌شدند و ارتقاء به مقام بالاتر در سایه کار و کوشش و موفقیت حاصل می‌شد.

۲. هدف سرمایه‌داران ژاپن همانند همتایان انگلیسی و امریکایی خود تنها افزایش ثروت از طریق رونق تجارت نیست؛ بلکه آنان در درجه اول خواهان برتری بازرگانی کشورشان در بازارهای بین‌المللی هستند. آنها همیشه بر این اعتقاد بوده‌اند که هدف در درجه اول باید خدمت به کشورشان باشد؛ بنابراین انگیزه اصلی آنها فداکاری در راه ژاپن است. همانطور که سربازان ژاپنی در جنگ برای سربلندی کشورشان فعالیت می‌کنند. چون مردم ژاپن از کودکی یاد گرفته‌اند نفع شخصی باید تابع فعالیت‌های گروهی و نفع کل جامعه باشد. در واقع فعالیت‌های تولیدی و تجاری ژاپنی ها دنباله کار سامورایی ها در عهد توکوگاوا است که در سازمان های دولتی و نیروهای امنیتی به کار مشغول بوده‌اند.

۱. بیشتر صاحب نظران ژاپنی بعد از آشنایی با افکار غربی تحت تأثیر نوشته‌های فردریک لیست آلمانی قرار گرفته و اعتقاد به حمایت از صنایع داخلی پیدا کرده بودند، این تفکر هنوز هم کم و بیش در ژاپن حاکم است. آنها ضمن علاقه به ساز و کار بازار و آزادی تجارت، به طرق مختلف کوشش در تقویت تولیدات داخلی و حمایت از آن دارند. این قبیل حمایت‌ها اکنون حتی در مورد محصولات کشاورزی نظیر برنج نیز اعمال می‌شود. به طوری که مساله صادرات برنج امریکا به ژاپن مدت ها موضوع مورد اختلاف بین دو کشور بوده است.

در زمان انقلاب صنعتی، در انگلیس و سپس در امریکا تفکر و فلسفه تازه‌ای پیدا شد که معتقد بود رهبران تولیدی و بازرگانی شایستگی برخورداری بیشتر از ثروت و امتیازات جامعه را دارند. به همین جهت دولت فدرال امریکا در آغاز پیشرفت این کشور با برقراری نظم و حاکمیت قانون و تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری، نقش کلیدی را در پیشرفت اقتصاد کشور به عهده گرفت. راه‌آهن سراسری امریکا را که موجب ارتباط آسان و سریع در این کشور پهناور شد، سرمایه‌های خصوصی با تشویق دولت احداث کرد؛ اما موقعی سرمایه‌داران حاضر به سرمایه‌گذاری کلان در صنعت راه آهن شدند که دولت ابتدا با وضع قوانین جدید و ایجاد تسهیلات لازم، نظیر دادن یارانه به صورت زمین برای ریل‌گذاری، اطمینان لازم را به سرمایه‌گذاران داد. مهمتر از همه اینکه در امریکا صاحبان سرمایه از ابتدای تاریخ ۵۰۰ ساله کشور در بین مردم از احترام و اعتبار زیادی برخوردار بوده‌اند.

در کشور ژاپن همانند سایر ممالک سرمایه‌داری از ابتدا رقابت و تعقیب سود شخصی مورد توجه و تأیید دولتمردان آن کشور بوده است. با وجود این، سرمایه‌داری ژاپن دارای ویژگی‌های خاص خود است که آن را از نظام سرمایه‌داری غرب متمایز می‌کند، از جمله اینکه در ژاپن همیشه نوعی نظارت دولتی بر اقتصاد اعمال می‌شود.

در سایه تشویق های دولت، مانند دادن امتیازهای مختلف به بازرگانان و ترغیب آنها به قبول ریسک و سرمایه گذاری بود که فرهنگ تجارت جایگاه خود را در ژاپن باستان پیدا کرد و با تبلیغات و تشویق هایی که می‌شد، انگیزه های اقتصادی و مال دوستی بر رفتار و ایدئولوژی دهقانان و بازرگانان نفوذ پیدا کرد و سبب شد که آنان در یک فضای رقابتی بین شرکت‌های مختلف، بسیار ساعی و پر تلاش باشند و جهت موفقیت در کار خود، امور حسابداری و محاسبات با تدبیر و یا صرفه جویی را با دقت انجام دهند. این سه اصل مهم در آن زمان در اساسنامه شرکت های بزرگ و قدیمی ژاپن نظیر میتسوبیشی، سومی و تومووکونویک گنجانده شده و تأکید زیاد بر رعایت آنها شده بود. این اصول در حال حاضر هم ریشه مدیریت نوین ژاپن محسوب می‌شوند.

اقتصاد بازرگانی که دولت توکوگاوا پایه گذار آن بود بدون تردید نقش بزرگی در توسعه صنعتی و پیدایش سرمایه داری در ژاپن داشت. قابل ذکر است کالاهای تجاری که ژاپن در دهه‌های آخر قرن نوزدهم صادرات خود را با آنها آغاز کرد، مانند ابریشم، چای، نخ و پنبه، بومی ژاپن نبودند. ژاپن این اقلام را در دوره قرون وسطی از کشورهای دیگر وارد کرده بود و بعد در دوره توکوگاوا کشت و انتقال آنها به بازار رونق پیدا کرد.

صنایع ژاپن به ویژه نساجی آن از اواسط قرن هجدهم به بعد تولید تجاری پیدا کرد و ژاپن در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم به سرمایه داری مرحله اول رسید که از آن به عنوان پیش نیاز تاریخی برای رشد سرمایه‌داری یاد می‌شود (سرمایه داری مرحله اول قبل از انقلاب صنعتی در یک کشور حادث می‌شود. در این مرحله نظام کارخانه ای جانشین صنایع دستی می‌شود).

لردهای فئودال در مناطق تحت حکومت خود، مالک زمین و منابع طبیعی بودند و از آنها به هر طریق ممکن می‌توانستند بهره‌برداری کنند، اما این به آن معنی نبود که بتوانند بیش از اندازه از کشاورزان کار بکشند. آنان در مقابل شوگون مسئول بودند که صلح وآرامش در منطقه تحت حکومت خود را حفظ کرده و مانع شورشهای دهقانی بشوند، در غیر این صورت موجب نارضایی شوگون می شدند در نتیجه ممکن بود که زمین های خود را نیز از دست بدهند و حتی در مواقعی جانشان را نیز ببازند.

از اقدامات دیگری است که از زمان هیده‌یوشی متداول شد و ادامه پیدا کرد. این اقدام در چارچوب کاهش نظارت دقیق حکام فئودال بر روستاها وآزادی روستاها در اداره امور خود بود که واگذاری مدیریت روستاها به عهده سامورایی‌های آشنا به امور مدیریت تحقق پیدا کرد در دوره هیده‌یوشی، سامورایی‌های مقیم روستاها را مجبور کردند یا خود را تابع لردهای مقیم در شهرهای قلعه‌ای کنند و از آنها حقوق دریافت کنند و یا اینکه زمین‌های خود را حفظ کرده، به طبقه پایین‌تر یعنی کشاورزان، ملحق شوند. چون با انتخاب اول زمین‌هایشان را از دست می‌دادند، بیشتر سامورایی‌ها انتخاب دوم را ترجیح دادند و در ده ماندند و کد خدای آن شدند.

بر اساس بررسی های انجام شده در قرون هجده و نوزده بخش کشاورزی و سایر فعالیت‌های روستاییان ژاپن تأمین کننده اصلی منابع لازم برای توسعه سیستم ارتباطات و صنعتی شدن ژاپن بوده‌اند. تا سال ۱۸۸۱ به طور متوسط ۷۸ درصد درآمد دولت از مالیات بر زمین تأمین می‌شده است. دولت به منظور رشد هر چه بیشتر بخش کشاورزی قسمتی از مالیات را صرف تجربیات تازه در تولیدات کشاورزی و آموزش کشاورزان با روش‌های جدید تولید می‌کرده است؛ اما قسمت عمده آن به صنعتی کردن کشور، توسعه راه‌ها و تأمین قدرت دفاعی ژاپن اختصاص داده می‌شد.

همانطور که مشاهده شد تفکیک قوا در ژاپن در قرن دوازدهم میلادی به تضعیف استبداد دولت و کاهش نفوذ معابد در کشور انجامید که در شکل‌گیری مبانی فکری، ارزشهای اجتماعی و انطباق‌پذیری مردم که از پیش نیازهای اصلی رشد و توسعه اقتصادی است، بسیار مؤثر بوده است.

تفکیک قدرت در ژاپن نه تنها سبب شد مردم این کشور کمتر از دیگر ممالک آسیایی در حوزهزیاده‌روی‌ها و خودسری‌های رهبران خود قرار بگیرند؛ بلکه با جدا شدن دین از سیاست، معابد فاقد قدرت و اعتبار سیاسی شد. لذا در ژاپن هیچ وقت روحانیون مستبد و با نفوذ وجود نداشته است. به همین جهت در نیمه دوم قرن نوزدهم زمان گشودن دوازه های ژاپن و اخذ تمدن جدید و افکار نو برخلاف سایرممالک آسیایی تضاد و اختلاف نظر بین روشنفکران و روحانیون بروز نکرد و رهبران ژاپن موفق شدند روشها و ارزشهای نو را در مدت کمی جایگزین بعضی از سنت‌های گذشته کنند؛ اما در دیگر ممالک آسیایی نظیر چین که در آن تنها یک مرجع قدرت بود، مرد قدرتمند و مرد مقدس یک نفر بود و مردم بالاجبار او را نماینده خدا در روی زمین می‌شناختند

شوگون (فرمانده نظامی) موفق شد با نیروی بازوی خود بر رقیبان مسلط شود و نظم و قانون را در کشور برقرار کند. با به قدرت رسیدن نظامیان، به تدریج موقعیت سیاسی خانواده سلطنتی رو به ضعف گذاشت و دربار امپراتوری به جای مرکز سیاست و تصمیم‌گیری‌های مهم به یک محفل شعرخوانی و خوش‌گذرانی تبدیل شد. بر اثراین تغییرات چارچوب سیاسی کشور دگرگون و قدرتو اختیارات بین امپراتور و فرمانده نظامی تقسیم شد. در واقع از این تحول می‌توان به عنوان جدا شدن دین از دولت یا تقسیم قدرت بین مرد مقدس و مرد قدرتمند نام برد.

دور افتادن جزایر ژاپن از خاک اصلی آسیا علاوه بر اینکه حمله و تجاوز بیگانگان و اقوام وحشی به خصوص مغول ها را به این کشور غیرممکن می کرد، موجب شد که مردم ژاپن بتوانند بدون مخلوط شدنبا نژادها، زبانها ومذاهب مختلفبیگانه تجانس خود را حفظ کنند و برخلاف برخی کشورهای دیگر دارای زبان، نژاد و ارزش های مختلفی نباشند. به هر حال، تنوع قومی و نژادی، نمی‌تواند دارای آثار مثبتی بر روند پیشرفت یک کشور باشد. از قرن هجدهم به بعدکه کشورهای اروپایی به فکر پیدا کردن بازار تجاری و مستعمرات در آسیا افتاده بودند، همین دوری فاصله سبب شد که آنها دیرتر به گشودن دروازه های دور از دسترس ژاپن اقدام کنند. این کشور توانست در فرصت به دست آمده با مشاهده تجربه اسفناک ممالکی نظیر چین و هند به سرعت خود را از نظر قدرت نظامی و اقتصادی قوی ساخته، با آمادگی‌های بیشتری با قدرت‌های غربی مواجه شود و همانند بسیاری از ممالک دیگر در دام استعمار گرفتار نشود.

اما از همان ابتدا، رویارویی ژاپن با تمدن غرب متفاوت با ایران و سایر کشورهای آسیا، نظیر چین و غیره بوده است. ژاپن به علت داشتن آمادگی‌های قبلی موفق شد تکنولوژی و افکار نو را به سرعت از اروپا و امریکا اخذ و جذب، و از نظر قدرت اقتصادی و نظامی خود را قوی کند تا تحت سلطه قدرت های بزرگ قرار نگیرد. اما ایران، چین، هند و بقیه کشورهای آسیایی به لحاظ داشتن شرایط تاریخی و جغرافیایی متفاوت با ژاپن و ویژگی های فرهنگی ضد توسعه، موفق نشدند تمدن غرب را به خوبی هضم و جذب کنند؛ بنابراین نتوانستند همانندژاپن در سایه رشد و قدرت اقتصادی خود آمادگی لازم را در مقابل تجاوزات و نفوذغرب پیدا کنند و در دام استعمار گرفتار نشوند. نتیجه آنکه اکنون بعد از گذشت بیش از یک قرن فاصله کشور ما با غرب از نظر توسعه اقتصادی و رشد سیاسی، به جای کاهش، سال به سال، افزایش پیدا می‌کند. بدتر از همه اینکه با وجود برپاییصدها سمینار، کنفرانس و غیره هنوز نمی‌دانیم برای رهایی از این فقر و عقب ماندگی چه باید کرد.

با توجه به انتشار اخبار مربوط به پیشرفت سریع ژاپن در آسیا بسیاری از آگاهان در ایران به شدت تمایل داشتند هر چه بیشتر با روش‌های پیشرفت ژاپن آشنا شوند. آخوند زاده که یکی از طرفداران سرسخت اجرای قانون در کشور بود، برای آشنایی دولتمردان ایران با قانون اساسی ژاپن آن را از زبان روسی به فارسی ترجمه کرد، اما چون ایران همانند ژاپن یک کشور سکولار نبود، تفکر علمی و اعتقادات دینی نمی‌توانستند از هم جدا باشند. از نظر علمای اسلام تنظیمات و قانون اساسی و به طور کلی تمام امور زندگی لازم بود با نظر و تائید اسلام انجام بگیرد و از آنجا که روحانیت خود را متعهد به حفظ ارزشهای اسلامی می دانست و با تصور اینکه فرهنگ غرب دارای تفاوت های آشکار با مبانی دینی است، آنها دموکراسی نوع غربی را برای یک کشور مسلمان خطر آفرین دانسته، با تفسیر مجدد ارزش‌ها و سنت های اسلامی کوشیدند آن را منطقی‌تر جلوه بدهند.

به نوشته ژاپن‌شناسان غربی، در قرن نوزدهم در این کشور مدیریت در تمام سطوح از کارایی لازم برخوردار بود. جرج سنسوم نظام اداری توکوگاوا را از لحاظ هنر ادازه کشور و در نظر گرفتن منافع گروه‌های مختلف به عنوان دولت با کفایت معرفی می‌کند. ژاپن‌شناسان دیگر امریکایی به نام وارد (ward) این کشور را از نظر قوانین اجتماعی و روابط در اواسط قرن نوزدهم، یکی از ممالک نظم یافته جهانی معرفی می کند.