بریده‌هایی از کتاب ژاپن چگونه ژاپن شد؟

اولین کتاب راهنمای کشاورزان به سال ۱۶۹۷، ۳۰۰ سال پیش، چاپ و در بین کشاورزان توزیع شد. این کتاب به علت تقاضای زیاد به چاپ پنجم رسیدو در آن اطلاعات مربوط به متدهای مختلف کشاورزی، اهمیت انتخاب ابزارهای مناسب با زمین و خاک کشاورزی به خواننده ارایه می‌شد. کتاب‌های دیگری نیز درباره کنترل آفات نباتی و مصرف کود شیمیایی منتشرشد. این کتاب‌ها حاصل تجربیات کشاورزان پا به سن گذاشته بود که به تشویق و کمک دولت از طریق انتشار در اختیار دیگران گذاشته می شد تا کشاورزان از زمین و منابع به بهترین وجه ممکن استفاده بکنند. این اطلاعات تأثیر زیادی در رشد تولیدات کشاورزی ژاپن داشت. چنین کتابهایی بعدها مورد توجه فرانسویان هم قرار گرفت و به زبان فرانسه ترجمه شد تا به ویژه از نحوه تولید ابریشم در ژاپن و فنون آن استفاده کنند.

نقش شرکت میتسویی در توسعه تجارت خارجی ژاپن از اوایل قرن هجدهم به این سو مورد تأئید روشنفکران ژاپن است. از نظر این افراد بازرگانی خارجی نقش مهمی در افزایش منافع ژاپن داشته است که اهمیت شرکت‌هایی چون میستویی را برجسته می‌کند. جهت تحقق این هدف بعضی از روشنفکران تقویت بخش خصوصی وآزادی تجارت خارجی را ضروری تشخیص داده بودند. آنها اعتقاد داشتند همانطور که تجارت داخلی در دست بخش خصوصی است، تجارت خارجی هم باید آزاد باشد؛ اما با توجه به سیاست انزوا طلبی، محدودیت های تجارت خارجی، تا اواسط قرن نوزدهم حفظ شد، تا زمانی که ژاپن به گشودن دروازه های خود به روی جهان خارج مجبور شد.

نقش شرکت میتسویی در توسعه تجارت خارجی ژاپن از اوایل قرن هجدهم به این سو مورد تأئید روشنفکران ژاپن است. از نظر این افراد بازرگانی خارجی نقش مهمی در افزایش منافع ژاپن داشته است که اهمیت شرکت‌هایی چون میستویی را برجسته می‌کند. جهت تحقق این هدف بعضی از روشنفکران تقویت بخش خصوصی وآزادی تجارت خارجی را ضروری تشخیص داده بودند. آنها اعتقاد داشتند همانطور که تجارت داخلی در دست بخش خصوصی است، تجارت خارجی هم باید آزاد باشد؛ اما با توجه به سیاست انزوا طلبی، محدودیت های تجارت خارجی، تا اواسط قرن نوزدهم حفظ شد، تا زمانی که ژاپن به گشودن دروازه های خود به روی جهان خارج مجبور شد.

ژاپن تا سال ۱۸۶۰ میلادی تجربه ای در کار ساخت کشتی های بزرگ اقیانوس پیما نداشت. در سال ۱۸۸۴ دولت به منظور توسعه کار کشتی‌سازی صنعتی کشتی‌سازی ناکازاکی را به شرکت میتسوبیشی واگذار کرد. این شرکت با مطالعه و الگوبرداری از صنایع کشتی‌سازی اروپا و امریکا در مدت کوتاهی به طراحی و ساخت کشتی‌های بزرگ و مدرن تجاری و جنگی موفق شد، به طوری که کشتی های ساخت ژاپن موفق شدند فاصله بین امریکا و ژاپن را که قبلا در تسلط شرکت‌های غربی بود طی کنند، اکنون ژاپن با پیشرفت‌های زیادی که در این کار کسب کرده، بزرگترین سازنده کشتی در جهان محسوب می‌شود. گفته می‌شود، در سال‌های اخیر کره جنوبی موفق شده در کار کشتی‌سازی رقیب بزرگی برای ژاپن به شمار آید.

اگر چه دولت ژاپن به سهم خود نقش اساسی در پیشرفت اقتصادی کشور داشته است؛ اما این بخش خصوصی قوی و کارآمد و شرکت‌های ژاپن بوده‌اند که با برنامه‌ریزی و مدیران لایق و با تجربه و کارکنان آموزش دیده، به پیشرفت سریع اقتصاد ژاپن به ویژه در دوره امپراتور میجی کمک کرده‌اند. در ژاپن هیچ وقت سرمایه‌دار، موجودی زالو صفت و خون آشام معرفی نشده است. بر عکس صاحبان سرمایه یک سامورایی اقتصادی محسوب می‌شوند؛ چون او هم همانند یک سامورایی در راه کشورش، فداکاری می کند؛ منتهی نه با فداکردن جان خود بلکه با پذیرش ریسک و با به خطر انداختن دارایی‌های خود.

حاکمان ژاپن، هیده‌یوشی و بعد از او دی‌یاسوتوکوگاوا، ضمن تقویت موقعیت خود و تحت کنترل در آوردن قدرت های منطقه ای، اعطای بعضی اختیارات به لردهای فئودال و پشتیبانی لازم از آنها را ضروری تشخیص داده بودند. تصور بر این بود که لردها با داشتن بعضی اختیارات، بهتر می‌توانند منطقه تحت اختیار خود را اداره کرده و از مخالفت ها و شورش های محلی که به ضرر دولت مرکزی هم بود جلوگیری کنند. سازوکار (مکانیزم) کنترل مرکزی همراه با حفظ تعادل قوا بین قدرت های محلی و مرکز، سبب تقویت رقابت بین نیروهای حاکم، امپراتور، اریستوکراسی دربار، روحانیون و معابد، لردهای فئودال و شوگون شد و این مسأله به ادامه صلح و آرامش کمک کرد. باید اضافه کرد که شوگون از بقیه آنها قوی‌تر بود.

تفکیک قدرت در ژاپن نه تنها سبب شد مردم این کشور کمتر از دیگر ممالک آسیایی در حوزهزیاده‌روی‌ها و خودسری‌های رهبران خود قرار بگیرند؛ بلکه با جدا شدن دین از سیاست، معابد فاقد قدرت و اعتبار سیاسی شد. لذا در ژاپن هیچ وقت روحانیون مستبد و با نفوذ وجود نداشته است. به همین جهت در نیمه دوم قرن نوزدهم زمان گشودن دوازه های ژاپن و اخذ تمدن جدید و افکار نو برخلاف سایرممالک آسیایی تضاد و اختلاف نظر بین روشنفکران و روحانیون بروز نکرد و رهبران ژاپن موفق شدند روشها و ارزشهای نو را در مدت کمی جایگزین بعضی از سنت‌های گذشته کنند؛ اما در دیگر ممالک آسیایی نظیر چین که در آن تنها یک مرجع قدرت بود، مرد قدرتمند و مرد مقدس یک نفر بود و مردم بالاجبار او را نماینده خدا در روی زمین می‌شناختند. در ایران شاهان لقب سایه خدا را داشتند، چنین مرجعی به تنهایی تصمیم می‌گرفت و مردم را به هر طرف که اراده می‌کرد، می‌کشید.

در ژاپن رودرویی دو قدرت حاکم بر کشور دایره اندیشیدن و قدرت تحلیل مردم را تقویت کرد که در آن زمان دارای اطلاعات محدود و افکار ساده ای بودند، همین‌طور روحیه آزاد اندیشی را در آنان قوت می‌بخشید. به طور کلی این تحولات در شکل‌گیری مبانی فکری جدید، ارزشهای اخلاقی و اجتماعی تازه، به خصوص در نحوه برداشت ژاپنی ها از مذهب بسیار موثر بود. روحیهانطباق‌پذیری و تعداد مذاهب که در دوره سلسله کاماکورا با تضعیف قدرت استبداد و یزدان سالاری حادث شده بود، در دوره سلسله توکوگاوا (۱۸۶۷-۱۶۰۳) با برقراری ثبات و آرامش در کشور وسعت و دامنه بیشتری یافت. در سایه این تغییرات و تحولات بود که مردم ژاپن از خصوصیات اخلاقی و فکری ویژه ای برخوردار شدند که لازمه رشد و توسعه اقتصادی است. با داشتن همین خصوصیات ویژه فرهنگی بود که ژاپنی ها در دوره رستاخیز امپراتور میجی موفق شدند به سرعت افکار نو و فناوری (تکنولوژی) پیشرفته غرب را جذب و هضم کنند و به آسانی خود را با آن تطبیق دهند.

این جریان در نهایت به محدود شدن سلطه و نفوذ معابد در اداره امورکشور منتهی شد. امپراتور در راس قوه قضایی و اداری قرار گرفت و شوگون (سپهسالار) در رأس ارتش بود. هر یک از آنها به طور جداگانه در محدوده اختیاراتشان بر کشور حکومت می‌کردند. به این ترتیب در ژاپن برخلاف سایر ممالک آسیایی به جای یک عنصر قدرت دو عنصر وجود داشت. مقدس‌ترین شخص کشور الزاما قدرتمندترین شخص نبود. در نتیجه اداره تمام امور کشور و گرفتن تصمیمات در ید قدرت یک فرمانده مستبد قرار نداشت. بلکه بین امپراتور و شوگون تقسیم شده بود. قدرت نظامی در مقابل قدرت سلطنت قرار داشت. یعنی مفهوم تقدس و قدرت از هم تفکیک شده بودند. چون هیچکدام از این دو مرجع قدرت بر دیگری تفوق نداشت، نوعی تعادل قدرت در ژاپن برقرار شد.

در اواخر قرن دوازدهم میلادی، با روی کار آمدن سلسله کاماکورا به سال ۱۱۸۵، ژاپن شاهد تحولاتتازهای شد. شوگون (فرمانده نظامی) موفق شد با نیروی بازوی خود بر رقیبان مسلط شود و نظم و قانون را در کشور برقرار کند. با به قدرت رسیدن نظامیان، به تدریج موقعیت سیاسی خانواده سلطنتی رو به ضعف گذاشت و دربار امپراتوری به جای مرکز سیاست و تصمیم‌گیری‌های مهم به یک محفل شعرخوانی و خوش‌گذرانی تبدیل شد. بر اثراین تغییرات چارچوب سیاسی کشور دگرگون و قدرتو اختیارات بین امپراتور و فرمانده نظامی تقسیم شد. در واقع از این تحول می‌توان به عنوان جدا شدن دین از دولت یا تقسیم قدرت بین مرد مقدس و مرد قدرتمند نام برد.

شایان توجه است که موفقیت یک کشور در کار رشد و توسعه اقتصادی تنها به برتری فرهنگ آن ارتباط ندارد؛ بلکه بیش از همه به توانایی در تطبیق و دوباره‌سازی شرایط فرهنگی مربوط است تا آن فرهنگ بتواند خود را با نیازهای منطقی توسعه تطبیق دهد و هماهنگ کند.

در مورد دلیل رشد سریع اقتصاد اروپا، ماکس وبر جامعه شناس معروف آلمانی نیز معتقد است، منشأرشد و توسعه اقتصاد اروپا نتیجه کار بورژواست.

برخلاف نظرهای رایج نباید تصور کرد که پیشرفت ژاپن یک معجزه بوده است. این کشور در واقع از قرن‌ها قبل در حال توسعه بوده و نهادهای اجتماعی و اقتصادی آن حاصل چهار قرن تحول در آن کشور است.

ژاپن برای تهیه و تدوین نظام آموزش قضایی، سیستم آموزشی غربی را الگو قرار داد. علاوه بر آن برای تدوین قوانین اجتماعی و مدنی (اعطای حقوق بیشتر به زنان و از بین بردن امتیازات طبقاتی) از اروپاییان کمک گرفت.

در سال ۱۹۲۵ در ژاپن حدود ۹۵ درصد جوانان به مدرسه می‌رفتند.

ژاپن در اوایل دهه ۱۸۷۰ ابتدا تعدادی لکوموتیو از غرب وارد کرد. ۲۵ سال بعد یعنی در سال ۱۸۹۷ دارای صدها لکوموتیو بودکه تعداد کمی از آنها را در داخل کشور ساخته بودند؛ اما در پایان دهه اول ۱۹۰۰ صدها لکوموتیو دیگر ساخت ژاپن به آنها اضافه شده بود.

تافوچی که مرد سخت‌کوشی بود، اقتصاد آزاد آدام اسمیت را به ژاپنی‌ها شناساند و در سال ۱۸۸۲ با انتشار مقاله‌ای به سیاست حمایتی دولت ژاپن حمله کرد و تا سال ۱۸۹۰ به تبلیغ در باب اقتصاد آزاد ادامه داد. بعد از آن، نوشته‌های مالتوس، ریکاردو، میل و بعدها آلفرد مارشال به ژاپنی ترجمه شد و مورد مطالعه و بحث روشنفکران ژاپن قرار گرفت.

فرمانروایان چینی همیشه سعی داشته‌اند از تماس فرهنگی زیاد با ملل دیگر خودداری کنند تا مردم چین تحت تاثیر و نفوذ ارزش‌ها و افکار بیگانه قرار نگیرند. بر عکس در ژاپن تعالیم کنفوسیوس تأکید و آشنایی با فرهنگ و تفکر ملل دیگر داشته و اخذ روش‌های نو از ملل دیگر را بسیار مفید و سودمند دانسته است.

همانطور که تفسیر پروتستان‌ها از آیین مسیح متفاوت با کالتولیک‌ها است و همین برداشت های متفاوت سبب شده که تنها در کشورهای پروتستان مذهب، رنسانس و انقلاب فکری تحقق پیدا کند. تفسیر ژاپنی ها هم از تعلیمات کنفوسیون با چینی‌ها فرق دارد و تفسیر خاص آن موجب پیشرفت ژاپن شده است.

آمادگی برای قبول روش‌های نو و استفاده از تجربیات دیگران همیشه یکی از ویژگی‌های این ملتمحسوب می‌شود. در واقع آن را باید رمز موفقیت ملت ژاپن به حساب آورد. به بیان دیگر سابقه امر نشان می‌دهد که هیچ ملتی در دنیا همانند ژاپنی‌ها در مواقع ضروری خود را به آسانی با شرایط زمان تطبیق نداده است.