بریده‌هایی از کتاب ژاپن چگونه ژاپن شد؟

مردان میجی به جای نابودی سامورایی‌ها که پیشتر قدرت را در دست داشتند و اکثراً از طبقه با تجربه، با انضباط و متعهد بودند از آنان دعوت به همکاری کردند، حتی بعضی از آنها که دارای تحصیلات و تخصص بالا بودند، به مشاغل مهم گماشته شدند. به این ترتیب آنان توانستند در پیشرفت ژاپن در دوران میجی سهم بسزایی داشته باشند. بسیاری از مالکان بزرگ هم که زمین‌هایشان به دهقانان واگذار شده بود، از دولت غرامت گرفتندو تشویق به سرمایه گذاری در صنایع جدید شدند.

در چین، در طول انقلاب فرهنگی این کشور دانشگاهها به مدت یک سال بسته، و بسیاری از استادان و دانشجویان که در خط فکری مائوتسه تونگ نبودند از دانشگاهها اخراج شدند. اما در ژاپن بر عکس، مسئولان و روشنفکران سعی کردند از تمام نیروها برای سازندگی کشور استفاده کنند. در حالی که در چین و روسیهصاحبان زمین‌ها، مدیران و بازرگانان، زندانی تبعید و یا اعدام شدند و اموال آنان به حق یا ناحق مصادره شد.

در سایه وجود این برابری و رفع تبعیض‌ها بود که اتحاد و همبستگی و غرور ملی که لازمه رشد و توسعه است، در بین مردم ژاپن به خوبی جا گرفت و این کشور موفق به پیشرفت شد. اما در انقلابهای دیگر ممالک آسیایی که بیشتر پایه‌های سیاسی و ایدئولوژیکی داشتند تا فرهنگی، تنها افراد هم‌فکر و هم‌مسلک مانند معتقدان به اصول مارکس یا معتقدان به مذهبی خاص، بدون توجه به شایستگی و توانایی و تجربه‌شان، به مشاغل کلیدی و آموزشی منصوب می‌شدند.

اما در انقلاب فرهنگی چین که برای انحراف افکار عمومی و بقای قدرت رهبران چین به آن واژه فرهنگی اطلاق شده بود، برخلاف شعرهایشان برادری و برابری در کار نبود و تنها به علت پایین بودن سطح سواد و آگاهی‌های عمومی در چین مورد استقبال قرار گرفت. در واقع دیکتاتوری از نوع دیگری جانشین دیکتاتوری قبلی شده بود. سپاه سرخ چین و جوانان چماق به دست که در حزب شست و شوی مغزی می‌شدند، با زور و خشونت با نارضایتی ها برخورد و مخالفان مائو را به شدت سرکوب می‌کردند. به این جهت است که بسیاری معتقدند نمی‌توان به آن، نام انقلاب فرهنگی اطلاق کرد

قبل از این که به آشنایی بیشتر با این روشنفکران عهد میجی بپردازیم لازم است به نکته‌ای اشاره شود، در پاسخ به این پرسش که روشنفکران یا پیشرفت‌های اجتماعی و اقتصادی، کدام می‌تواند خالق دیگری باشد، ممکن است اتفاق نظر وجود نداشته باشد. برای مثال، در مورد انقلاب مارکسیستی، کارل مارکس تنها بر اهمیت اتحاد و اتفاق طبقه پرولتاریا و مبارزه کارگران تأکید داشت؛ اما لنین بعداً نظریه نقش روشنفکران را در انقلاب بر آن اضافه کرد.

رشد و توسعه اقتصادی در هر کشوری نیاز به افراد متعهد، آگاه و وطن‌پرست دارد تا با نوشته‌ها و سخنرانی‌های خود توده‌های مردم را آموزش داده، منافع فردی و ملی را نشان دهند تا تمام ملت در مسیر تغییر و تحول به حرکت در آیند. در اروپا هم تغییرات و تحولات بزرگ آن قاره نتیجه کار و تلاش متفکران بزرگی مانند ژان ژاک روسو، مونتسکیو، ویکتورهوگو کارل مارکس، داستایوفسکی، تولستوی و دیگران بود. افکار نو و نوشته‌های آنان به ویژه در انقلاب فرانسه و روسیه تاثیر زیادی داشت.

باید خاطر نشان کرد که علاوه بر ترس از سلطه بیگانگان، دلیل دیگر اصرار دولت توکوگاوا بر ادامه انزوای ژاپن ترس از برقراری ارتباط فئودال‌ها با خارج و گرفتن سلاح‌های آتشین از غرب و ایجاد مزاحمت برای دولت مرکزی بود.

پیروان آیین جدید بر این باور بودند که تلاش زیاد در جهت فعالیت‌های مادی، رشد و توسعه اقتصادی را به همراه دارد و انسان با کار زیاد و فعالیت‌های سود جویانه قادر به تغییر سرنوشت خود و افزایش رفاه زندگی است. مبلغان آیین جدید به مردم یادآوری می‌کردند که خشنودی خداوند تنها با عبارت حاصل نمی‌شود؛ بلکه از راه کار و تلاش بیشتر و ثروت اندوزی هم می توان به خداوند نزدیک شد. به بیان دیگر به مردم گفته شد، فعالیت‌های اقتصادی، نوعی عبادت است. به این ترتیب کار و تلاش زیاد و تولید بیشتر نه تنها وسیله بلکه هدف هم به حساب آمد. اروپاییان با رهایی از سلطه کلیسا، فارغ از قید و بندها و تعصبات خشک ایدئولوژیکی، سود جویی و حسابگری را به جای باورهای قدیمی پی گرفتند. رونق تفکر تازه، راه را برای ظهور متفکرانی چون آدام اسمیت هموار کرد.

بعضی از نویسندگان غربی یکی از دلایل اصلی عدم پیشرفت ممالک آسیایی را نبود بورژوازی در کشورهای این قاره عنوان کرده اند. ماکس وبر که عوامل رشد سریع اقتصاد اروپا را طی قرون گذشته مورد مطالعه قرار داده به این نتیجه رسیده است که پیشرفت اروپا نتیجه تلاش بورژواها در آن قاره بوده است. ماکس وبر علت عقب افتادن ممالکی نظیر چین را حاکمیت دیوان سالاری (بوروکراسی) در شهرها و نبود سرمایه عنوان کرده، اضافه می‌کند ارزشهای حاکم بر چین و نحوه اداره آن کشور مانع پیشرفت آن شده است. کارل ماکس هم معتقد است در نبود صاحبان سرمایه در آسیا، اسکان و بسیج نیروهای تولیدی غیر ممکن شده و فعالیت های اقتصادی توسط دولت انجام گرفته است. می دانیم در گذشته پیش نیاز تکامل بورژوازی در جوامع مختلف وجود یک حکومت فئودالی بوده است. به بیان دیگر امتیاز مالکیت و تکامل بورژوازی ملازم با فئودالیته است.

در حال حاضر هم در فرهنگ ژاپن کار وظیفه است نه هدف. به بیان دیگر کارکردن عمل مقدسی محسوب می‌شود. ژاپنی کار می‌کند چون می‌داند جامعه از او انتظار دارد. به کودکان از سنین پایین در محیط های خانواده و سپس در دبستان تلقین می‌شود که وقت و وجود انسان متعلق به او نیست. بلکه در درجه اول به دیگر افراد خانواده، همسایه‌ها، محل کار، روستا و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند تعلق دارد. افراد خارجی که در ژاپن برای مدتی اقامت داشته و به اصطلاح با مردم کوچه و بازار آن کشور در تماس بوده‌اند به خوبی مشاهده کرده‌اند که ژاپنی‌ها معمولا با ادای احترام زیاد آماده هر گونه کمک و خدمت و صرف وقت برای دیگران هستند.

در اوایل قرن هجدهم، ادو (توکیو) پایتخت ژاپن، بیش از یک میلیون نفر جمعیت داشت و در عصر خود بزرگترین شهر جهان به حساب می آمد. در مقام مقایسه جمعیت لندن در اوایل قرن نوزدهم ۸۶۰ هزار نفر، پاریس ۵۴۰ هزار نفر و پکن ۸۰۰ هزار نفر گزارش شده است. علاوه بر سه شهر بزرگ ادو، اوزاکا و کیوتو یکی از جهانگردان اروپایی اشاره به وجود ۲۰۰ شهر و ۴۰ بندر بزرگ در ژاپن دارد. انقلاب شهرسازی همراه با توسعه راههای ارتباطی نقش بزرگی در توزیع سریع کالا و رونق داد و ستد در قرن هفده و هجده ژاپن داشت.

به همین جهت در ژاپن برخلاف کشورهای دیگر آسیا نظیر چین، هند و ایران مخالفت‌های جدی با گسترش نظام آموزش جدید وجود نداشت و الگوبرداری از روش‌های آموزشی غرب به آسانی انجام گرفت. دولت میجی ابتدا نظام آموزش فرانسه را مورد توجه قرار داد؛ اما در ادامه از نظام آموزش آلمان و امریکا پیروی کرد. نظامآلمان از آن جهت مورد توجه بود که تمرکز یافته بود. دولت ژاپن همانند آلمان می‌خواست بر کتب درسی و نحوه تدریس کنترل داشته باشد تا از این طریق اهداف ملی به جوانان انتقال داده شود.

باورهایی چون کم ارزش شمردن افکار سنتی فئودالی، از جمله این که سرنوشت انسان موقع تولد ترسیم نشده بلکه آینده او در سایه آموزش، تلاش و پشتکار حاصل می‌شود، در آنان تقویت شد.

علاقه زیاد مردم به کتاب خوانی و رونق کتابخانه‌ها و انتشاراتی، بیانگر بالا بودن تعداد افراد با سواد در ژاپن است. در اثر مطالعه و آگاهی به سبک زندگی ملل دیگر، تعصب و پای بندی مردم ژاپن به آداب و رسوم و سنن قدیمی کاهش پیدا کرد و الگوبرداری از کشورهای پیشرفته شروع شد.

تردیدی نیست آموزش و دسترسی بسیاری از مردم به مطالعه نوشته ها و یادداشت های تخصصی که موجب انتقال اطلاعات و تجربیات افراد پا به سن گذاشته در میان جوانان و اشخاص تازه کار می‌شد، نه فقط در رشد تولیدات کشاورزی موثر بود بلکه ژاپنی های دوره توکوگاوا از این طریق اطلاعاتی از وضع اقتصادی، فرهنگی و سیاسی شهر و محل زندگی خود را مانند سنت های محلی، عادات مصرف، قیمت کالاهای مختلف و غیره برای نسل های آینده می‌گذاشتند. بعضی از بازرگانان به خصوص در منطقه ادامی نزدیک شهر کیوتو، برای کسب اطلاعات تازه به شهرهای اطراف سفر می‌کردند

در زمان شروع سلطنت امپراتور میجی، بین ۷۵۰۰ تا ۱۱ هزار مدرسه روستایی و بیش از یک هزار مدرسه معمولی وجود داشت. طبق مدارک موجود در آن موقع ۴۵ درصد پسران و ۱۵ درصد دختران آموزش دریافت می کردند که بالاتر از ارقام مشابه برای بعضی از کشورهای اروپایی مانند فرانسه است.

تا قرن نوزدهم تقریباً در بیشتر کشورهای دنیا حتی در اروپا تحصیل و آموزش مختص طبقات ویژه جامعه بوده و افراد عادی از دریافت آموزش محروم بودند؛ اما در ژاپن از ۳۰۰ سال پیش تحصیل و سایر فعالیت‌های روشنفکرانه خاص طبقات ثروتمند محسوب نمی‌شد، بیشتر افراد جامعه چه در شهرها و چه در روستاها، به یادگیری، خواندن و نوشتن ترغیب می‌شدند.

از روش‌هایی که برای آگاهی مردم در جهت کنترل زاد و ولد به کار گرفته می‌شد، می‌توان به چاپ کتب و جزوات مختلف اشاره کرد. این نشریات مردم را به طرق مختلف پیشگیری از زاد و ولد و کنترل جمعیت آشنا می‌کرد. شایان توجه است که اولین راهنمای سقط جنین به شدت مورد استفاده روستائیان قرار گرفت تا جایی که دولت برای جلوگیری از ادامه بی‌رویه سقط جنین مقرراتی را وضع و تبلیغ آن را ممنوع اعلام کرد

اما آنچه در اینجا بسیار جالب و حائز اهمیت است درک و آگاهی ژاپنی‌ها نسبت به اهمیت کنترل زاد و ولد در زندگی اقتصادی انسان و رفاه است. آنها سالها قبل از آنکه مالتوس متولد شود و نظریه معروف خود را در مورد جمعیت بیان کند یعنی از قرن هجدهم، به این نتیجه رسیده بودند که جمعت زیاد موجب فشار اقتصادی می‌شود؛ بنابراین از طریق کنترل ازدواج‌ها و روش‌های دیگر در فکر کاهش تعداد فرزندان خود بودند تا سطح زندگی خود را بهبود بخشند.

بعضی از نویسندگان باور رایج را مبنی بر این که رشد اقتصادی ژاپن در دوره امپراتور میجی با تقلید از غرب انجام گرفت، زیر سئوال می برند. آنها اعتقاد دارند که رشد اقتصادی بی‌نظیر این کشور در سایه کاهش میزان رشد جمعیت در قرن هیجدهم و نیمه اول قرن نوزدهم انجام گرفت. در این دوره درصد بزرگتری از ژاپنی‌ها در سنین کار بودند و به تولید کالاها و خدمات اشتغال داشتند.