بریده‌هایی از کتاب ژاپن چگونه ژاپن شد؟

از تفاوت‌های دیگر بین ایران و ژاپن می‌توان به دو مورد جذابیت زمین برای ایرانیان و انگیزه‌های آنان در قبول مشاغل دولتی، اشاره کرد. در ایران مالکیت زمین با وجود احتمال خطرات، همیشه نماد قدرت و ثروت محسوب شده‌است. به همین دلیل اصناف و بازرگانان ایرانی طالب بوده‌اند بخشی از ثروت خود را به جای سرمایه‌گذاری‌های مولد تبدیل به زمین بکنند. برعکس، در ژاپن مالکیت زمین جذابیت زیادی نداشت و نماد قدرت هم محسوب نمی‌شد. در مورد پذیرش مشاغل دولتی، در ژاپن بعد از قطع پیوند سامورایی‌ها با زمین، خدمات دولتی برای آنها یک هدف محسوب می‌شد. اما در ایران خدمات دولتی،‌ وسیله‌ای برای به دست آوردن زمین‌های بیشتر بوده‌است که توسط حاکمان به افراد نزدیک به آنان اعطا می‌شد.

کارل مارکس اشاره کرد که می‌گوید نبود بوروژا در ممالک آسیایی یکی از علل عدم ظهور نظام سرمایه‌داری در این قاره است. در مورد دلیل رشد سریع اقتصاد اروپا، ماکس وبر جامعه شناس معروف آلمانی نیز معتقد است، منشأرشد و توسعه اقتصاد اروپا نتیجه کار بورژواست.

برقراری فئودالیسم در ژاپن که به کاهش قدرت مرکزی (امپراتور) و تقسیم قدرت بین شوگون (فرمانده نظامی) و دایمیو (لردهای فئودال) انجامید، نقش زیادی در توسعه و پیشرفت ژاپن داشته است. علاوه بر ایجاد عدم تمرکز قدرت در کشور که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. این لردهای فئودال بودند که بعد از انجام اصلاحات ارضی در دوره میجی دارایی‌های خود را از زمین به بخش صنعت جدیدالتأسیس انتقال دادند و منابع مورد نیاز را برای بسیج نیروهای تولید و صنعتی کردن کشور مهیا کردند. اما در ایران نحوه مالکیت زمین به‌گونه‌ای بود که منجر به تمرکز قدرت در دست دولت می‌شد. بر اساس یک باور مذهبی گفته می‌شد که همه زمین‌ها متعلق به شاه- نماینده خدا بر روی زمین- است.

برقراری نظام فئودالیسم و استقلال نسبی نهادهای منطقه‌ای و روستایی در ژاپن، سرعت عمل در همسان‌سازی نظام آموزشی این کشور با نیازهای زمان، کثرت‌گرایی مذهبی، مصلحت‌اندیشی و دوباره‌سازی شرایط فرهنگی و تطبیق سریع خود با نیازهای زمان از جمله مواردی است که در ژاپن این دوره وجود داشت و در ایران وجود نداشت.

شایان توجه است که تغییر و تحول در ژاپن تنها به انتقال روش‌های علمی و فنی تمرکز سیاسی و آشنایی با نظریه های اقتصادانان انگلیسی و آلمانی، فلسفه آموزشی غرب و تقویت بنیه آموزشی و قدرت نظامی و دریایی محدود نگردید و برخلاف تصور رایج این ملت با حفظ‌آداب و رسوم و سنن و فرهنگ قدیمی موفق به رشد و پیشرفت نشد، بلکه ژاپن بیش از آنچه بتوان تصور نمود فرهنگ و نهادهای اجتماعی خود را تغییر داد و روح شرقی خود را به کنار گذاشت و این تغییر و غرب گرایی تا جایی در فکر و روح مردم ریشه دوانید که از دهه ۱۸۷۰ شعار فرار کن از شرق و داخل غرب شو همه جا فراگیر شده بود. این نحوه اندیشیدن تا جایی پیش رفت که این ملت منکر گذشته خود شدند و گفتند ما تاریخ نداریم چون همه چیز ما در گذشته بی تمدن بود و تاریخ ما از حالا شروع می‌شود.

در ژاپن برخلاف سایر ممالک بودایی نفوذ سیستم آموزش، فرهنگ و فلسفه غرب به این کشور با مقاومت مقامات مذهبی مواجه نگردید؛ چون کاهنان بودایی از قرن هفدهم نفوذ خود را به مدارس از دست داده بودند. به این جهت مدارس سامورایی به آسانی جای خود را به نظام آموزش غربی داد. بنابراین یکی از ویژگی‌های نظام آموزشی ژاپن همانند بیشتر ممالک غربی از ابتدا منع پیوندهای گروه‌های سیاسی و مذهبی با تعلیم و تربیت بوده‌است؛ اما تأسیس مدارس خصوصی به وسیله گروه‌های مسیحی آزاد گذاشته شد.

ژاپن حتی موقع واردات ماشین آلات نساجی در ابتدا سعی می‌کرد ماشین‌های نساجی مستعمل انگلیسی را خریده، استفاده کند. این ماشین‌ها علاوه بر این که بسیار ارزان‌تر تمام می‌شدند، با توجه به قدیمی بودن آنها نیاز به کارگر بیشتر داشتند. به این ترتیب یک مرتبه سبب پایین آمدن اشتغال در ژاپن نمی‌شدند. این تدابیر ودوراندیشی‌ها و بسیاری آینده‌نگری‌های دیگر بود که موفقیت آینده صنایع ژاپن را پایه‌ریزی نمود؛ درحالی که بسیاری از ممالک در حال توسعه در حال حاضر هم بدون برنامه و هدف و آمادگی‌های لازم منابع محدود مالی خود را صرف خرید پیچیده‌ترین و مدرن‌ترین تجهیزات صنعتی می‌کنند، بدون این که حتی توانایی درک فناوری پیشرفته آنها راداشته باشند و بتوانند به خوبی از این ماشین‌آلات بهره‌برداری نمایند.

ژاپنی‌ها کشتی بخار را برای اولین بار در ۱۸۵۳ با ورود دریادار پیری به بنادر این کشور مشاهده کردند و دو سال بعد به آموختن فنون دریانوردی مدرن پرداختند و در سال ۱۸۶۰ خود کشتی‌هایشان را به بنادر آمریکا هدایت می کردند. به سال ۱۸۸۵ ژاپن بیش از ۵۰ کشتی بخار داشت. استفاده از راههای آبی علاوه بر کمک به توسعه ارتباط داخلی موجب افزایش مبادلات این کشور با خارج شد. بهره‌برداری از راههای آبی که ژاپنی‌ها به آن علاقه‌مند بوده‌اند، در گذشته دور سبب آشنایی ژاپنی‌ها با تمدن چین گردیده بود، در حالی که سایر ملل آسیایی در آن زمان علاقه چندانی به مسافرت های دریایی نشان نداده بودند.

عقیده روشنفکران عهد میجی بر این بود که باید در هر موردی بهترین را از ممالک مختلف اخذ نمود و سپس در آن ها تغییرات لازم را داد تا قابل استفاده برای ژاپن باشد. به همین منظور گروه‌های مطالعاتی به ممالک مختلف اروپا و امریکا فرستاده شد تا تجربیات آنان بعد از مراجعت مورد مطالعه و ارزیابی قرار بگیرد اطلاعات مورد نظر از چهار گوشه دنیا به ژاپن آورده شد. سیاحان و دانشمندان ژاپن هم که به خارج سفر می‌کردند مشاهدات خود را بعد از مراجعت به چاپ رسانده، در اختیار علاقمندان قرار می‌دادند.

ژاپنی‌ها اولین و شاید تنها کشور آسیایی می باشند که بعد از آشنایی و درک دانش و فرهنگ غرب علنا خود را یک ملت عقب مانده به شمار آوردند و شاید هم با پی بردن و قبول کمبودهای فرهنگی خود موفق شدند خیلی زودتر از بقیه خود را از آن رها سازند.

مقایسه شرایط زندگی در ممالک مختلف نشان می‌دهد در ممالکی که مذهب با زمان و تحولات جامعه هم‌گام نبوده، توسعه محدود، سطحی و طرف گیرنده بوده است. فوکوزاوا در جای دیگر اضافه می کند که بعضی از مذاهب آسیایی بر ایجاد روابط حسنه بین افراد جامعه و توزیع عادلانه درآمدهاتأکیددارد و تأکید و دوستی و کمک بر هم نوعان را توصیه می‌کند (ما مسلمانان به خوبی می‌دانیم که آیین مقدس اسلام هم اهمیت فراوان بر توزیع درآمدها داده است).

وقتی مردم عادی موفق به خواندن و نوشتن شدند و به مطالعه کتب علمی پرداختند به تردید افتادند و پرسش‌ها آغاز گردید؛ اما کلیسا به شدت تردید را ممنوع ساخته بود. در نتیجه اختلافات و مناقشات شروع شد. هدف زیرسؤال بردن آیین مسیحیت و یا بی اعتبار کردن ایمان و اعتقادات مردم نبود؛ بلکه ستیز بر علیه قدرت سیاسی رم بود. یعنی کاهش زیاده‌روی های کلیسای کاتولیک از دخالت در زندگی روزمره مردم. مذهب جدید پروتستان که به افکار نو و علوم احترام می‌گذاشت، خرافات را از مذهب خارج ساخت. تشریفات مذهبی را ساده و آسان نمود و با انتظارات مردم متمدن و نیازهای تازه و احساسات آنان متناسب کرد.

علاوه بر ژاپن در اروپا هم افراد کم خرد به نام مذهب فجایع بسیار مرتکب شده‌اند؛ گر چه آنها آدم‌های بدی نبودند و از صمیم قلب به اعمال خود اعتقاد داشتند. مذهب شکل‌دهنده زندگی و عامل پیشرفت و موفقیت افراد بشر در دو دنیا می‌تواند باشد. اما مذهب باید محتوا و پیام خود را با تحولات جامعه و پیشرفت‌های جهان تطبیق داده، با زمان هم‌گام و هم‌آهنگ باشد. روحانیون نباید از تحول و تغییر که لازمه توسعه و پیشرفت است به خود ترس راه بدهند. در اروپا آموزش در ابتدا در انحصار راهبان بود مسیحیت سفسطه‌هایی می‌گفت که با قدرت اندیشه‌مردان آن زمان سازگاری داشت. اما تغییرات و تحولات که به تدریج پدیدار گردید، قدرت و نفوذ کلیسا را تقلیل داد.

صنایع، پلها، ساختمان‌ها، مدارس و امثال اینها را می‌توان با پول و سرمایه به‌وجود آورد. اما اصلاحات در دولت و تغییر قوانین کشور مشکل است و مشکل‌تر از آن تغییر روحیه مردم است. اخذ جوهر تمدن غرب مهم‌تر است اما قابل خرید و فروش و قرض کردن نمی‌باشد. حتی قابل رویت هم نیست. برای کسب دانش جدید و پرورش قدرت تخیل ابتدا باید از پیروی کورکورانه رسوم و سنن گذشته نامنطبق با شرایط زمان، خود را آزاد سازیم؛ زیرا بیشتر سنن قدیمی ما مانع أخذ دانش جدید و دست یابی به علوم تازه و توسعه می‌باشند. آنها را باید کنار گذاشته، تمدن غربی را جایگزین ساخت؛ زیرا غربی‌ها از نظر قدرت تفکر و تخیل پرتحرک‌ترند و در کار منظم‌تر.

وقتی طالب چیزی هستیم و یا درباره آن صحبت می‌کنیم باید با آن آشنایی کافی داشته و طبیعت آن را خوب بشناسیم. اگر خواهان رشد و توسعه هستیم باید بدانیم که توسعه تنها موقعی امکان‌پذیر خواهد بود که با زمان و محیط هم‌آهنگی و سازگاری داشته باشد. اگر انسان در کار خود موفق نمی‌شود، دلیلش می‌تواند اشتباه در تشخیص زمان یا مکان باشد. مثلا از اتومبیل تنها در خشکی می‌توان استفاده کرد نه در دریا. اگر خواهان انتقال فناوری و روش‌های غرب هستیم ابتدا لازم است افکار عمومی کشور را آماده پذیرش و استفاده از آنها بکنیم. یعنی باید نحوه تفکر مردم ژاپن را دگرگون ساخت. چون سطح خرد، فرهنگ و قدرت درک مردم یک جامعه در رشدو توسعه آن بسیار مؤثر است. تا موقعی که افراد ملت آگاه و روشن نباشند، تنها قادر خواهند بود ظاهر تمدن غرب را بگیرند؛ اما برای توسعه و پیشرفت باید روح تمدن غرب را اخذ کرد.

فوکوزاوا به خوبی می‌دانست که سرنوشت یک ملت به سطح آموزش آن بستگی دارد. در ارتباط با پیشرفت‌های سریع غرب معتقد است که تفاوت اساسی بین شرق و غرب در تفاوت بین آموزشهای آنها است. او عقیده داشت که در آموزش شرقی‌ها از استدلال و عدد خبری نیست. بنابراین نتیجه می گیرد که بدون درک و به کار بردن استدلال و عدد، ژاپن جایی در میان ملل پیشرفته جهان برای خود پیدا نخواهد کرد (بدون تردید این اظهار نظر فوکوزاوا در حال حاضر هم در ارتباط با موانع اصلی توسعه بیشتر ممالک جهان سوم می تواند صادق باشد).

کشور روسیه دیر شروع کرداکنون بازرگانیآن دست انگلیسی‌ها و آلمانی‌ها است. علت اینکه انگلستان به سرعت پیشرفت کرد و اکنون خاک آسیا و آفریقا را مستعمره خود قرار داده است و بازارهای وسیعی را تحت سلطه خود در آورده است، آن است که مردم انگلیس افراد پرکار و جدی می‌باشند. آنها بیشتر کار کرده، کمتر به استراحت می پردازند. آنها به خوبی فهمیده‌اند که وقت انسان بسیار باارزش است (وقت طلاست). کشور مجارستان همانند ما ژاپنی‌ها اکنون تازه شروع می کند. ایتالیا هنوز خود را با صنایع مشغول کرده است. کشورهای اسپانیا و پرتغال در وضعی بدتر از ایتالیا قرار دارند. ممالک آسیایی و آفریقایی که فاقد روحیه رقابتی می باشند، بسیار ضعیف عمل می‌کنند؛ لذا تجارت آنها دست ممالک اروپایی به ویژه انگلستان افتاده است

ایواکورا بعد از مراجعت از سفر با مطالعات و مشاهداتی که انجام داده بود، به تفصیل به شرح اهمیت رقابت و تعقیب سود شخصی و کمک آن به افزایش تولید و ثروت در جامعه پرداخت. مقالات زیادی در این زمینه همراه با ترجمه مطالب مختلف از منابع غربی در جراید ژاپن چاپ شد. این نوشته ها کمک زیادی به درک و فهم اهمیت اقتصاد آزاد و تشویق فعالیت های بخشی خصوصی در ژاپن کرد. با اشاره و تشویق های دولت، اقتصاد بازار رونق بیشتری پیدا کرد.

از نظر روشنفکران عهد میجی اولاً علت اصلی عقب ماندن ژاپن، نداشتن آمادگی و روحیه لازم برای پیشرفت و پای‌بندی به ارزش‌ها و سنت‌های قدیمی بود. پس در قدم اول جهت توسعه اقتصادی و صنعتی کردن کشور تنها آشنایی با روشها و ایده‌های تازه کافی نبود؛ بلکه جایگزینی ارزش‌ها، افکار علمی و تجربی تازه به جای تفکر سنتی مانع پیشرفت، بسیار ضروری بود تا توده های مردمچشم‌انداز و آگاهی‌های تازه نسبت به جهان اطراف خود بعد از پی بردن به این نکات مهم و اساسی پیدا کنند.

از نظر چینی‌ها مرحله نهایی جامعه سکون است؛ بنابراین آنها تغییر و تحول را ضروری نمی‌دانستند و یا در مورد آن تردید به خود راه می‌دادند و بر این باور بودند که در این دنیا کمتر کسی می تواند با تلاش به سعادت دنیوی برسد پس نتیجه می گرفتند که باید وضع موجود را پذیرفت و تنها در فکر سعادت ابدی بود.