بریده‌هایی از کتاب مضامین اصلی قرآن

بنابراین، قرآن نه‌تنها از همراهی با کافران و کسانی که معتقدند دنیا اتفاقی و به‌عنوان بازیچه خلق شده برائت می‌جوید، بلکه از تمام کسانی که اعتقاد دارند خدا جهان را برای بازی خلق کرده اعراض می‌کند، مثلاً از صوفیان که، بر اساس حدیثی که به پیامبر نسبت می‌دهند، معتقدند خدا گفته است "من گنجی نهان بودم، دوست داشتم آشکار شوم پس جهان آفرینش را خلق کردم". بر اساس گفتهٔ قرآن، "اگر می‌خواستیم بازیچه‌ای بگیریم، قطعاً آن را از پیش خود اختیار می‌کردیم" (انبیاء: ۱۷) و نمایان کردن خود بر خویشتن چیزی جز بازی نیست.

از دیدگاه قرآن، جهان آفرینش ساختاری محکم و استوار و بدون هیچ نقص، گسستگی یا بی‌نظمی دارد. هستی بر اساس قوانین خود اداره می‌شود. این قوانین را خداوند در آن قرار داده است و آفرینش به‌خودی‌خود فعالیت می‌کند؛ اما خودمختار نیست، زیرا هیچ دلیلی برای وجود خودش ندارد و نمی‌تواند خود را توجیه کند. این فقدان قطعیت عقلانی و اخلاقی این پرسش بسیار مهم را مطرح می‌سازد که جهان آفرینش هستی خود را از کجا آورده است. پرسش‌هایی که باید به آنها پاسخ داد به‌طور خاص از این قرارند: چرا طبیعت با تمام امکانات و تجهیزاتش باید وجود داشته باشد؟ چرا به‌جای آن نیستی و عدم نباشد که به هر حال آسان‌تر و طبیعی‌تر از وجود داشتن آن است؟ از یونانیان تا هگل همه گفته‌اند که "هیچ" واژه‌ای پوچ است و معنایی حقیقی ندارد، زیرا "هیچ وجود ندارد و ما قادر به تصور آن نیستیم". اما پرسش اینجاست که: چرا نمی‌توانیم "هیچ" را تصور کنیم؟

۱. همه‌چیز جز خدا، یعنی کل آفرینش (که جنبه‌ای ماورای طبیعی و معنوی دارد)، به خدا وابسته است؛ ۲. خدا با تمام قدرت و جلالش خدای رحمان مطلق است؛ ۳. این هر دو جنبه ارتباطی صحیح بین خدا و انسان (رابطهٔ عبد و معبود) و در نتیجه ارتباطی صحیح بین انسان و انسان در پی دارند. این روابط هنجارین، به ضرورتی طبیعی، مستلزم احکامی برای داوری دربارهٔ انسان در جنبهٔ فردی و اجتماعی اوست. با درک این سه نکته، مرکزیت مطلق خداوند در کل نظام هستی را تا حد زیادی درک خواهیم کرد، زیرا هدف قرآن انسان و رفتار اوست، نه خداوند.

با اینکه بسیاری از محققان غربی (به سبب ترکیبی از جهل و تعصب) خدای تصویرشده در قرآن را مظهر قدرت مطلق، حتی قدرت بی‌رحم و در واقع ستمگری بی‌ثبات معرفی کرده‌اند، مطالعهٔ گذرای قرآن نیز عظمت بی‌انتهای خدا و رحمت بی‌منتهای او را به ذهن می‌آورد. البته قرآن خداوند را در زمینه‌هایی کاملاً متفاوت معرفی کرده و مکرر از او سخن گفته است، تا جایی که درک مفهوم قرآنی خدا، اگر نگوییم ناممکن، بسیار دشوار است، مگر اینکه تا حد امکان و به دور از مداخلهٔ امیال شخصی و اوهام، تمام اوصاف خداوند در قرآن را یک‌جا در نظر بگیریم.