بریده‌هایی از کتاب مضامین اصلی قرآن

آیا کسی را که (روزِ) جزا را دروغ می‌خواند، دیدی؟ این همان‌کس است که یتیم را به‌سختی می‌رانَد، و به خوراک دادن بینوا ترغیب نمی‌کند. پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافل‌اند، آنان که ریا می‌کنند، و از (دادن) زکات (و وسایل و مایحتاج خانه) خودداری می‌ورزند (ماعون: ۱-۷).

واژهٔ "اللّه" - نام خاص خدا - بیش از ۲۵۰۰ بار (بدون احتساب واژه‌های "ربّ" و "الرحمن"، که اگرچه بر صفات خدا دلالت دارند، به ذات او اشاره می‌کنند) در قرآن آمده است. با این حال، قرآن رساله‌ای دربارهٔ خدا و ماهیت او نیست

نخست اینکه اصلاً چرا خدا؟ چرا طبیعت و اجزا و فرایندهای آن را مستقل فرض نکنیم و موجودی والا را در نظر بگیریم که وجودش فقط درک حقیقت را پیچیده می‌کند و درک وجودش باری بر ذهن و روح بشر تحمیل می‌کند؟ قرآن این مسئله را "ایمان به غیب" می‌نامد (بقره: ۳؛ مائده: ۹۴؛ انبیاء: ۴۹؛ فاطر: ۱۸؛ یس: ۱۱؛ ق: ۳۳؛ حدید: ۲۵؛ ملک: ۱۲)؛ این عالم غیب به‌واسطهٔ وحی برای افرادی چون پیامبر کم‌وبیش آشکار شده است (تکویر: ۲۴؛ قلم: ۴۷؛ طور: ۴۱؛ یوسف: ۱۰۲؛ هود: ۴۹)، اگرچه عالم غیب به‌جز خداوند بر کسی کاملاً آشکار نمی‌شود (جن: ۲۶؛ تغابن: ۱۸؛ حشر: ۲۲؛ حجرات: ۱۸؛ زمر: ۴۶؛ یوسف: ۸۱؛ رعد: ۹؛ نحل: ۷۷؛ کهف: ۲۶؛ مؤمنون: ۹۲؛ شعراء: ۶۵؛ سجده: ۶؛ فاطر: ۳۸؛ هود: ۳۱؛ اعراف: ۱۸۸).

در حیطهٔ ماوراءالطبیعه، میان مستقل، خالق و واجب‌الوجود با وابسته، مخلوق و ممکن‌الوجود هیچ نوع شراکت برابر وجود ندارد؛ این "شراکت" بین موجودات دستهٔ دوم (مخلوقات) وجود دارد. تخطئهٔ "شرک" (شریک قائل شدن برای خدا) در قرآن در این حیطهٔ ماوراءالطبیعه ریشه دارد و همان‌طور که خواهیم دید در حوزهٔ اخلاقی نمایان می‌شود.

اما فاسدترین افراد از نظر قرآن کسانی‌اند که به‌طور علنی یا اساسی وجود خدا را انکار می‌کنند، یعنی بی‌خدایان مادّی‌گرا و "کسانی که برای خدا شریک قائل‌اند". این جملهٔ اخیر عبارتی بسیار مهم و مؤکد است. با اعتقاد به خداست که همه‌چیز در پیوندی منطقی با هم قرار می‌گیرد؛ اما اگر اعتقاد به خدا وجود نداشته باشد، همه‌چیز - بقای آفرینش و نظم آن (یعنی مشیت و خواست خدا)، هدایت و داوری دربارهٔ سرانجام کارها ("عاقبة الامور" یعنی معاد) - یا در معرض تردید قرار می‌گیرند یا تبدیل به مسائل عینیِ متعدد و مجزایی می‌شوند که دربارهٔ قبول یا رد هر کدام باید جداگانه بحث کرد و کل زنجیره از هم گسسته می‌شود. به همین دلیل است که خداوند عامل پیوند این زنجیره است و به آن معنا می‌دهد.

خدا جنبه‌ای است که دیگر جنبه‌ها را ممکن می‌سازد. اوست که به هر چیز معنا و زندگی می‌بخشد. او مطلقاً بر همه‌چیز احاطه دارد و حقیقتاً لایتناهی است و فقط اوست که بی‌انتهاست.

اما کسانی که به وجود خدا اهمیت می‌دهند و راجع به آن می‌اندیشند، می‌توانند به حقیقت وجود خدا پی ببرند و این دیگر نه‌تنها نامعقول یا غیرمنطقی نیست، بلکه همان "حقیقت نخستین" است.

قرآن نه‌تنها غرور و زاهدنمایی، بلکه ناامیدی را نکوهش می‌کند و آنها را نشان و مشخصهٔ "کافران" می‌شمارد که حقیقت را انکار کرده‌اند: "و از رحمت خدا ناامید مباشید، زیرا جز گروه کافران کسی از رحمت خدا غافل نمی‌شود" (یوسف: ۸۷؛ عنکبوت: ۲۳). هم غرور و هم ناامیدی به یک اندازه کفر محسوب می‌شوند و کفر یا بی‌ایمانی نام دیگر از دست دادن کاملِ نیروی اخلاقی است.

این شخصیت ناپایدار انسان، این تغییر حالات افراطی او که از کوته‌بینی و ذهن کوچکش ناشی می‌شوند، نشان از کشمکش‌های اخلاقیِ اساسی دارد که اگر قرار باشد رفتار انسان پایدار و ثمربخش باشد باید رفتار خود را هدایت کند. پس این حالات افراطی مشکلی نیست که با تفکرات دینی حل شود، بلکه اگر قرار است انسان حقیقتاً دینی باشد، یعنی بندگی خدا بکند، باید با آنها زندگی کند. بنابراین، ناتوانی کامل یا معیار سنجش همه‌چیز بودن، ناامیدی و غرور، جبرگرایی و آزادی عمل، دانش مطلق و نادانی مطلق - در کل احساس منفی یا مثبت بی‌حدوحصر داشتن نسبت به خود - نهایت‌هایی‌اند که کشمکش‌های ذاتی برای رفتار صحیح انسان ایجاد می‌کنند. این چارچوبی "خدادادی" برای اعمال انسان است.

هیچ موجود دیگری مانند انسان این‌قدر زود مغرور و ناامید نمی‌شود. قرآن تکرار می‌کند که وقتی انسان مشمول رحمت شد خیلی زود خدا را از یاد برد، وقتی عوامل طبیعی در اختیار او بودند؛ او در حالی که احساس از خود راضی بودن و خودکفایی می‌کرد خدا را پشت این عوامل طبیعی ندید، اما زمانی که در اوقات بد فروافتاد یا کاملاً ناامید شد یا تنها در آن لحظه به یاد خدا افتاد. او فقط خدا را هنگام آشفتگی به یاد می‌آورَد و حتی ممکن است در آن هنگام نیز خدا را یاد نکند و "او را نخواند" و در عوض در ناامیدی غرق شود