بریده‌هایی از کتاب دنیای سوفی

هنديان باستان خدای آسمان را به‌نام ديائوس Dyaus ستايش می‌کردند. در يونانی اين اسم مبدل می‌شود به‌زئوس Zeus، در زبان لاتين می‌شود ژوپيتر Jupiter (يعنی پدر يوو Jov يا «Père Jov» و در زبان‌های قديمی اسکانديناوی می‌شود تير Tyr). اسم‌های دياگوس، زئوس، يوو و تير «روايت‌های گويشی» متفاوت از يک اسم واحد و مشترک‌اند.

وايکينگ‌های شمال به‌خدايانی ايمان داشتند که به‌آنها اسم «ازر Aser» داده بودند. ما اين اسم را که به‌همه خدايان اطلاق می‌شد در سراسر پهنه‌ی هند و اروپائی باز می‌يابيم. در سانسکريت يا زبان کلاسيک هند آن را «ازورا Azura و در ايرانی آن را «اهورا Ahura» نامند. در زبان سانسکريت کلمه‌ی ديگری نيز برای ناميدن خدا (Dieu) وجود دارد و آن دوا Deva است و در ايرانی Daeva و در لاتين دئوس Deus و در زبان‌های اسکانديناوی تيوور Tivurr.

يک سير و سلوک عرفانی به‌معنای احساس وحدت با ذات احديت (خداوند) يا «روح جهانی» است. برخی اديان تأکيد دارند براين‌که ميان ذات آفريدگار و خودِ آفرينش دره و گودالی ژرف وجود دارد، ليکن عرفان دقيقا می‌گويد که اين گودال وجود ندارد. لحظه‌های درخشان و پُرتلألوئی هست که در درازای آن‌ها حس می‌کنيم به‌يک «من» بسيار وسيع‌تر و گسترده‌تر تعلق داريم. برخی اين «من» را ذات احديت می‌نامند، ديگران «روح جهانی»، «طبيعت جهان شمول» يا «تماميت جهان». در لحظه‌ی کشف و شهود، آدمِ عرفانی «خود را گم می‌کند»، ناپديد می‌شود يا در ذات يکتا ذوب می‌شود، چون قطره‌ای آب در دل اقيانوس پهناور.

برخلاف افلاطون که حقيقت را به‌دو بخش مشخص تقسيم می‌کند، انديشه‌ی پلوتين از مجموع و تماميّت (Totalité) گفت‌وگو دارد. همه چيز يکی است، زيرا همه چيز خداست، حتی سايه‌های ته‌ی غار افلاطون نيز بازتابی پريده رنگ از «يکتا» و «واحد»اند.

به‌عقيده‌ی پلوتين دنيا در ميان دو قطب کشيده می‌شود. از يک سو روشنائی الهی است که آن را «يکتا» و گاه «خدا» می‌نامد؛ و از سوی ديگر، در آنجا که روشنائی «يکتا» نفوذ و رسوخ نمی‌تواند کرد، تاريکی و ظلمت محض حاکم است. تمامی راه و روش پلوتين در اين مسير است که در ما اين آگاهی را پديد بياورد که اين ظلمت وجود ندارد. البته غيبت روشنائی در آن سو هست، اما خود سياهی نيست، تنها چيزی که وجود دارد خداوند يا «يکتا» است، ليکن همچون چشمه‌ای که رفته‌رفته در تاريکی گم می‌شود، «بُرد» پرتوافکنی الهی نيز حد و حدودی دارد.

اينک فراوان‌اند کسانی که به‌پيروی از اپيکور هدف خود را فقط ارضای هوس‌های خويش قرارداده‌اند و در پشت شعار «لحظه‌ها را دريابيم!» پنهان شده‌اند. امروزه اصطلاح «اپيکوری» به‌معنای حقير آن برای توصيف يک آدم «عياش» به‌کار برده می‌شود.

اپيکور خود خلاصه و فشرده‌ای از فلسفه آزاد سازی خويش از طريق آنچه که آنها را «چهارگياه طبی» ناميده است ارائه داده است: هيچ دليلی نيست تا از خدايان بيمناک باشيم. مردن ارزش آن ندارد که در ما نگرانی برانگيزد. رسيدن به‌نيک آسان است. تحمل آنچه ترس‌آور است دشوار نيست.

به‌عقيده‌ی دموکريت زندگی بعد از مرگ وجود ندارد، زيرا که تمامی ذره‌ها يا «اتم‌های روح» پس از مرگ ما به هر سو پراکنده می‌شوند. اپيکور به‌سادگی می‌گفت که «مرگ به‌ما مربوط نمی‌شود. زيرا تا زمانی که وجود داريم، مرگ وجود ندارد؛ و زمانی هم که مرگ آمد ما ديگر وجود نداريم.» (اين مطلب هم درست است که تاکنون هرگز کسی نشنيده است که مرده‌ای از مرگ خود شکايت داشته باشد!)

در اين‌جا نکته مهم آن است که هر چه نو و تازه است ضرورتا جالب نيست چنان که هر چيز هم که کهنه و قديمی است نمی‌تواند دور انداخته شود.

سر جايگاه عقل است، بالاتنه اقامتگاه اراده و پائين‌تنه مقر ميل‌ها و هوس‌ها. علاوه بر آن به‌هر يک از اين سه ويژگی روح آدمی يک آرزو يا يک فضيلت (Vertu) وابسته است. هدف عقل، دانائی و خردمندی است، اراده، خود را به‌صورت شجاعت و شهامت در معرض داوری می‌گذارد و می‌بايستی برهوس‌ها مهار زند تا انسان رفتاری شايسته و به‌هنجار بهظهور رساند. فقط هنگامی اين هر سه بخشِ وجود آدمی به‌کار می‌پردازند تا به‌اتفاق، يک کل يا مجموعه را تشکيل دهند و آن وقت ما با انسانی سر و کار پيدا می‌کنيم که يک انسان متعادل و «پرداخته» است. اطفال در دبستان می‌بايد که نخست جلوگيری از هوس‌ها را فراگيرند و بعد به‌گستردن شجاعت خويش اقدام کنند. و سرانجام عقل بايد به‌ياری‌شان آيد تا آنها را به‌خرد و دانائی برساند.

افلاطون می‌خواهد نشان دهد که تضاد ميان تاريکی غار و طبيعت بيرون همان تضادی است که ميان دنيای محسوسات و دنيای مثال‌ها وجود دارد. اين بدان معنا نيست که طبيعت تاريک و اندوه‌بار است، اما بدان معناست که در قياس با روشنائی جهان ايده‌ها، تيره و غمين، است.

هيچ دليلی نيست تا از خدايان بيمناک باشيم. مردن ارزش آن ندارد که در ما نگرانی برانگيزد. رسيدن به‌نيک آسان است.

اپيکور به‌سادگی می‌گفت که «مرگ به‌ما مربوط نمی‌شود. زيرا تا زمانی که وجود داريم، مرگ وجود ندارد؛ و زمانی هم که مرگ آمد ما ديگر وجود نداريم.

برای برخورداری از يک زندگی سعادتمند می‌بايد که نخست بر ترس از مرگ پيروز شد.

درباره‌ی چيزی که در حال تغيير دائمی است، نمی‌توانيم يک دانائی و آگاهی اطمينان‌بخش داشت. ما در مورد آنچه که به‌دنيای احساس مربوط می‌شود و قابل لمس کردن است فقط می‌توانيم به‌تعبيرها و تفسيرهائی نامطمئن يا به‌فرضيه‌ها بپردازيم. فقط تطبيق عقل با آنچه که ديده می‌شود می‌تواند به‌يک آگاهی حقيقی منتهی شود.

درباره‌ی چيزی که در حال تغيير دائمی است، نمی‌توانيم يک دانائی و آگاهی اطمينان‌بخش داشت. ما در مورد آنچه که به‌دنيای احساس مربوط می‌شود و قابل لمس کردن است فقط می‌توانيم به‌تعبيرها و تفسيرهائی نامطمئن يا به‌فرضيه‌ها بپردازيم. فقط تطبيق عقل با آنچه که ديده می‌شود می‌تواند به‌يک آگاهی حقيقی منتهی شود.

خواندنِ آنچه ديگرِ کسان انديشيده‌اند می‌تواند ما را ياری دهد تا داوری ويژه خود را پيرامون زندگی به‌دست آوريم.

ــ چشم آدمی نمی‌تواند حاصل محض و خالص يک تصادف باشد. آيا تو گمان می‌کنی در پشت اين چشم که ما می‌توانيم به‌ياری آن دنيا را و هر چه را که در اطراف ماست ببينيم، معنائی نهفته باشد؟

بايد پذيرفت که پزشکی مدرن در اين مورد با يک دشواری بزرگ مواجه است. برخی از ميکرب‌ها بيشتر از سابق مهاجم و پيکارجو شده‌اند. بايد به‌ياد آورد که در گذشته تعدادکمی از اطفال می‌توانستند از بيماری‌ها سالم به‌درآيند. پزشکی مدرن تا حدودی فراگرد انتخاب طبيعی را از اعتبار انداخته است، اما آنچه که در آغاز انسان را ياری داده است تا بر ضعف و فتورهای گذرا فايق آيد در انتهی موجب شده است که نوع بشر شکننده‌تر و آسيب‌پذيرتر شود و در برابر خطراتی که او را تهديد می‌کنند پايداری کمتری نشان دهد. اگر به‌اين مطلب درست انديشه نشود، آهسته آهسته به‌سوی «تباهی» نوع بشر گام برخواهيم داشت و در دراز مدت نوع بشر برای مبارزه و پايداری در برابر بيماری‌های بزرگ از آن کوله‌بار ارثی کافی برخوردار نخواهد بود

تغييرات ناچيز دائمی و رو به‌افزايش می‌توانند زيروروئی‌های عظيم و کامل در طبيعت پديد آورند به‌شرط آن که زمان کافی برای عمل در اختيار داشته باشند.