بریده‌هایی از کتاب نقطه‌ی عطف

تأثیر دوست و جامعه بر زندگی و رفتار افراد بیش از خانواده است.

بدیهی است که خصوصیات روانی و تاریخچهٔ شخصی فرد، در توجیه رفتار او نیز اهمیت دارد. افراد خلافکار درواقع یا به‌نوعی مشکل روانی‌دارند، یا اینکه گذشتهٔ آشفته‌ای داشته‌اند. ولی درهرحال بین میل به خلاف و انجام خلاف، یک دنیا تفاوت وجود دارد. در اصل جرم در موقعیت‌های خاص رخ می‌دهد. برای اینکه جرمی انجام شود باید شرایط ویژه‌ای پیش آید تا خلافکار را وادار به ارتکاب جرم کند.

این پژوهش نشان داد چنانچه شخص در انسان‌دوستی و نوع‌پروری به یقین قلبی نرسیده‌باشد و تفکر و ذهنیت او واقعی نباشد، شرایط و موقعیت‌های خاص می‌تواند در رفتارش تأثیر بگذارد. برای مثال همین سخن که "سریع‌تر حرکت‌کن چون دیر کرده‌ای" (تغییر وضعیت و شرایط حال) باعث شد یک آدم دلرحم به آدمی بی‌اعتنا تبدیل شود. ریشه و دلیل اصلی همه‌گیرشدن‌ها در همین تغییرات کوچک است.

دلیل اینکه برخی وانمود می‌کنند شخصیت ثابتی دارند، این است که می‌توانند محیط پیرامونی را به‌طور کامل زیر کنترل خود درآورند؛

شخصیت فرد مشخصهٔ واحد و ثابتی ندارد که به‌آسانی شناسایی شود. شخصیت افراد آمیزه‌ای از عادت‌ها، تمایل‌ها و سلیقه‌هاست که به‌طور ناپایداری به‌نوعی با هم در ارتباط‌اند و گاه در شرایطی خاص، این ارتباط به‌طور مستقل کار می‌کند.

چنانچه زنی را ببینیم که گاه رفتاری پرخاشگرانه دارد و به‌شدت احساس استقلال می‌کند و گاه مطیع و وابسته و سرشار از احساسات زنانه است، سوپاپ تخلیهٔ مغز، ما را وادار می‌کند از بین این دو نشانه، یکی را انتخاب‌کنیم. ازاین‌رو گمان می‌کنیم که حتماً رفتار نخست این زن در خدمت رفتار دوم اوست، یا اینکه هردوِ این رفتارها در خدمت انگیزهٔ سومی قرار دارند. البته شاید عالم خلقت ورای افکار و تصورات ما باشد و احتمال دارد این زن ضمن اینکه آدم تندخو و کاملاً مستقلی باشد درعین‌حال، زنی مطیع و یک خانم به‌تمام‌معنا خونگرم باشد؛ به‌عبارتی، این زن ممکن است تمام این ویژگی‌ها را یکجا به همراه داشته‌باشد، ولی بسته به اینکه با چه‌کسی و در چه‌زمانی و چه شرایطی روبه‌رو شود، زمینه‌های دیگر نمود پیداکنند. البته هریک از این ویژگی‌ها ضمن اینکه واقعی‌اند، در تمامیت خود، شخصیت واقعی زن را تشکیل می‌دهند.

هم مانند میمون‌های وِروِت، بیشتر با علایم و نشانه‌های شخصی__ و نه نشانه‌های قرینه‌ای یا محیطی__ آشنایی و هماهنگی داریم. همین اشتباه در دخالت‌ندادن شرایط محیطی در شخصیت افراد، باعث شده‌است که درک دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم برای ما آسان‌تر شود.

درواقع ما همواره تمایل داریم که بگوییم طرف مقابل از من باهوش‌تر است، یا فلانی بهتر از من بسکتبال بازی می‌کند.

بیشتر وقت‌ها، افراد فکر می‌کنند که شخصیت، یک صفت مشخصه و جامع است که همه‌چیز را دربر می‌گیرد، ولی این فکر درست نیست. روان‌شناسان به این پدیده، اشتباه در نسبت‌دادن صفات اساسی می‌گویند؛ به عبارت ساده‌تر افراد وقتی می‌خواهند رفتار کسی را تفسیر و توصیف کنند از روی اشتباه، روی صفات مشخصه و اساسی درونی تأکید می‌کنند تا وضعیت و محیط پیرامونی وی. درواقع ما همواره به مرتب‌بودن و آراستگی ظاهری توجه داریم و به شرایط محیطی توجهی نمی‌کنیم.

چرا انسان چنین اشتباه‌هایی می‌کند؟ شاید به این دلیل که مغز انسان به همین شکل تکامل یافته‌است.

بنابراین به نظر می‌رسد تقلب کاری کاملاً غیرادراکی باشد. برای مثال اگر از شما بپرسم شخصیت بهترین دوست خود را توصیف کنید، شما مثلاً می‌گویید هوارد سخاوتمند است؛ البته نه به این دلیل که هرگاه از او پولی خواسته‌اید از شما دریغ نکرده‌است، ولی ممکن است با خانواده‌اش این‌طور رفتار نکرده‌باشد؛ یا مثلاً می‌گویید آلیس درستکار است، ولی فقط در محدودهٔ زندگی شخصی‌اش، و نه در سر کار. بنابراین پاسخ شما این‌گونه خواهدبود: هوارد سخاوتمند است و آلیس هم درستکار است. همهٔ ما وقتی از شخصیت سخن می‌گوییم، همواره آن را به‌صورت مطلق توصیف می‌کنیم؛ برای مثال می‌گوییم فلانی انسان خوبی است و این‌طور است و آن‌طور نیست. ولی زیمباردو و هارت شورن و مِی معتقدند این دیدگاه درست نیست و به همین سبب نباید فقط به صفات ذاتی فکر کرد، بلکه باید به دلایل و موقعیت‌هایی که باعث می‌شوند رفتار اشخاص تغییر کند نیز اشاره کرد.

صفاتی مانند راستی و درستی، ممکن است تحت‌تأثیر موقعیت و وضعیت خاص تغییر کند. آنها دربارهٔ دانش‌آموزان به این نتیجه رسیدند: آنان در برخی شرایط [نه در همهٔ آن‌ها] دست به فریبکاری می‌زنند. میزان دروغ‌گویی، تقلب یا دزدی، که همگی با آزمون اندازه‌گیری شد، نشان می‌داد که این کارها چندان با هم در ارتباط نیستند. برای مثال دانش‌آموزی ممکن است در امتحان حساب تقلب کند ولی در هجّی‌کردن لغات تقلب نکند. خلاصه، میزان فریبکاری هر دانش‌آموز ضمن اینکه به هوش، سن، خانواده و مانند این‌ها بستگی‌دارد، به شرایط خاصی که دانش‌آموز در آن قرار می‌گیرد و رابطهٔ آن وضعیت با دانش‌آموز نیز وابسته است.

دختران به اندازهٔ پسران، و دانش‌آموزان بزرگ‌تر بیشتر از کوچک‌ترها تقلب می‌کردند.

دانش‌آموزان کم‌هوش‌تر تقلب می‌کنند.

روان‌شناسان معتقدند ژن‌ها حدود پنجاه درصد از رفتار ما را کنترل می‌کنند. به‌هرحال جانِ کلامِ زیمباردو آن است که گاهی، در زمان یا مکان و یا موقعیتی خاص، وضعیتی پیش می‌آید که آن وضعیت، گذشتهٔ فرد را به‌کلی دگرگون و محو می‌کند. برای مثال یک فرد معمولی را که به مدرسهٔ خوبی رفته و در خانوادهٔ شادی تربیت شده و در جای خوبی زندگی می‌کند، در نظر بگیرید. حال چنانچه وضعیت و موقعیت شخص را، در لحظهٔ برخورد با حادثه، اندکی تغییر دهید می‌توانید در رفتار او به‌شدت تأثیر بگذارید.

که افراد گاهی در موقعیتی خاص و پرهیجان قرار می‌گیرند که آن وضعیت می‌تواند تمام خلق‌وخو و گرایش‌های ذاتی‌شان را درهم ریخته و تحت‌الشعاع قرار دهد. زیمباردو دربارهٔ محیطی که در آن زندگی می‌کنیم سخن نمی‌گوید، بلکه دربارهٔ تأثیراتی که از خارج بر ما اثر می‌گذارد گفت‌وگو می‌کند. البته او هرگز تأثیر تربیت پدر و مادر بر فرزند یا مدرسه و یا دوستان و حتی محل زندگی (محله) را بر رفتار انسان انکار نمی‌کند. او معتقد است که همهٔ این‌ها در رفتارها تأثیر دارند. به‌جز این، او تأثیر ژن بر شخصیت فرد را نیز انکار نمی‌کند.

در برخی جاها، بدون اینکه متوجه باشیم، احساسات درونی ما از شرایط خارجی تأثیر می‌پذیرد.

احساس درونی افراد، مانند میل و سلیقه یا هیجانات درونی، می‌تواند به‌طور غیرمحسوس و غیرادراکی، تحت‌تأثیر افراد دیگر قرار گیرد؛ مانند خندهٔ گویندهٔ تلویزیون__ که دربارهٔ آن گفتیم__ یا نشستن فردی جذاب در کنار فردی معمولی برای دو دقیقه بدون اینکه گفت‌وگویی بین آنها ردوبدل شود.

احساس درونی افراد، مانند میل و سلیقه یا هیجانات درونی، می‌تواند به‌طور غیرمحسوس و غیرادراکی، تحت‌تأثیر افراد دیگر قرار گیرد؛

همه‌گیرشدن جرم هم مانند همه‌گیرشدن بیماری‌ها یا مُد لباس یا کفش، نقطهٔ عطفی دارد که اگر روی آن نقطه کار شود، از میزان جرم کاسته خواهدشد.