بریده‌هایی از کتاب از دولت حافظ (تفسیر جامع دوازده غزل حافظ)

تقوی هم بر دو قسم است: (۱) تقوای ناشی از خوف عِقاب و (۲) تقوای ناشی از خوف فِراق. تقوای قرآنی، خوف از عقاب است امّا خوف از فراق همان است که امام علی (ع) می‌فرماید: «بهشت و جهنّم برای من مهم نیست، برای من قُربِ تو مهمّ است.» (منبع) امام علی (ع) می‌فرماید: «خدایا، نکند یک لحظه دستِ عنایتت را از من برداری که من نیست می‌شوم.» (منبع) این یعنی تقوای ناشی از فِراق.

دینش را وسیله‌ی تجارت دنیا و آخرت قرار نداده است، او هر عملی را پنهانی و فقط برای خداوند انجام می‌دهد. به همین دلیل ظاهر و باطنش بین زَنَدقه و زهد است.

پس رند، کسی است که بر نفسِ خود غلبه کرده و خود را از زندان شهوات و تمنیات نفس، از زندان شهرت و قدرت و ثروت، رها کرده است. از این‌رو و از دل و جان تسلیم اوامر و دستورات او گردد، بی‌تردید جایگاهش در ملکوت سماوات خواهد بود.

خداوند در سوره‌ی طه آیه‌ی ٧ می‌فرماید: «خداوند راز آشکار و نهان تو را می‌داند، حال، خواه به آواز بلند او را بخوانی یا آهسته با او گفتگو کنی! او از همه چیز آگاه است.

شب به مقامی گفته می‌شود که قابل شناختن نیست و دو منظور را در ذهن متبادر می‌کند: (١) کنایه از جهل آدمی و بی‌معرفت بودنِ او نسبت به ذات هستی؛ (٢) کنایه از عالَمِ غیب. شب تاریک، روزگارِ محنت، جهل و ظلمت است

چه در گناه و چه در عملِ صالح، صداقت داشته باش و از ریا و تزویر و تقلید، خود را پاک ساز.

از آنجا که ذاتِ هستی و وجود آدمی به عشق حیات می‌گیرد و در عشق می‌زید، و از آنجا که خداوند معدنِ عشق است، پس چیزی باید عاشق را به معشوق برساند و آن چیز، نیروی عظیمِ عشق است که در قلب قرار دارد.

پس از ایمان آوردن تازه کار شروع می‌شود. ایمان در بلا امتحان می‌شود، در امن و آسایش و رفاه بدست نمی‌آید، در مسیرِ سلوک، تلاش، ریاضت و خودسازی کارساز است، در این مجاهده‌ی نفسانی است که ضرورت پیر جلوه می‌نماید.

خطای آدمی باعث می‌شود تا بخشش و ستّارالعیوب بودنِ خداوند متجلّی گردد.

باید شجاعتِ کنار گذاشتن هر چیزی که ما را به دورویی، نفاق و... می‌کشاند، و سدّ راه ما برای رسیدن به خداوند می‌شود، داشته باشیم.

در ظاهرِ دین ماندن یعنی به سرچشمه نرسیدن. خداوند، بهشت را به اجراکنندگانِ ظاهرِ دین حواله داده، امّا تقرّب إلیَ الله، مخصوصِِ باطن‌بینان است. حافظ معتقد و مصّر است که در جامعه‌ای که ظاهرِ دین را می‌فروشند و با آن بازی می‌کنند، به شکل و آداب دین باید پشت پا زد و به سراغ باطنِ دین رفت.

اینکه حافظ می‌گوید «در عیشِ نقد کوش» یعنی دو عدم را رها کن و به حال توجه داشته باش. البته این به معنای بریدن از گذشته و یا کنار گذاشتن حزم و دوراندیشی نیست بلکه به معنای استفاده از آنها برای زمان حال است و نه صرف کردن زمان حال برای گذشته و آینده.

اتصال غیر از وصال است. هنگامی که خالق پیام می‌فرستد، یک اتصال اتفاق می‌افتد و این اتصال باعث ادامه‌ی حیات عشق است و امیدواری هم از همین جا تقویت می‌شود.

و این آیه‌ی قرآن تحقق می‌یابد: «همانا کسانی که تقوا را پیشه‌ی خود ساخته، خودسازی کرده و درونِ خود را پاک کردند و در مسیر سلوکِ ایمانی قرار گرفتند، هنگامی که یکی از طایفه‌ی شیطان بخواهد به آنها نزدیک شود، ما نمی‌گذاریم.»

اگر انسان در برابر فرامین الهی همچون شعله‌ی شمع، سرکش باشد می‌سوزد، امّا اگر خود را تسلیم کند، خداوند او را لطیف و انعطاف‌پذیر و عاشق می‌کند.

نگاه باید زلال باشد تا بتواند صاحب جمال را ببیند. این نگاه، نگاهِ ایمان‌خیز و نگاه ناب است که از شائبه‌های تکثّر و آلودگی‌های مادّی فراتر رفته است.

قضا حکمی است که اجرا می‌شود و قَدَر اندازه‌ی آن حکم است. قَدَرها را ما با اعمالمان تعیین می‌کنیم اما قضا را خداوند حکم می‌کند. بنابراین، قضا مشمول قدر است.

پاک کردنِ درون از پاک کردنِ بیرون بسیار مشکل‌تر است. برطرف کردن حسادت و کینه از درون کار طاقت‌فرسایی است. اگر قلب طاهر نشده باشد، هر چقدر هم انسان عمل خوب انجام دهد، پیشرفتی در معرفت حاصل نمی‌آید.

مولوی می‌گوید: تشنگان گر آب جویند در جهان آب هم جوید به عالَم تشنگان

انسان معمولاً دو شخصیت دارد. یکی شخصیت حقیقی او، یعنی آن چه واقعاً هست و دیگری شخصیت مجازی او، که عاریتی است و چیزی است که در واقع در ذهن دیگران است. هر چه این دو شخصیت به هم نزدیکتر باشند، انسان سالم‌تر و از شیطان دورتر است.