بریده‌هایی از کتاب یادداشت های امیراسدالله علم (دفتر اول)

تجهیز چنین ارتشی به سلاح‌های مدرن بی‌هیچ‌گونه بررسی قبلی و روش منطقی مشخّصی صورت می‌گرفت و آن چنان که در این کار گزاف شد که حتّی کشورهای فروشنده اسلحه نیز از این ریخت و پاش به شگفتی افتادند. در پایان دیداری که سفیر انگلیس از علم می‌کند، به‌طور خصوصی به او یادآور می‌شود اگر‌چه معامله ۸۰۰ تانک چیفتن به سود صنایع و خزانه کشور اوست و به ایجاد کار در آن جا کمک می‌کند، ولی این تانک برای زمین‌های کوهستانی، رودخانه‌ای یا باتلاقی (اشاره به شرایط جغرافیایی مرز ایران عراق) نا‌مناسب است.

دو چیز به این گرایش بیمار‌گونه به خرید جنگ‌افزار یاری کرد. یکی دستور نیکسون رییس جمهور آمریکا در بهار ۱۳۵۱ (۱۹۷۲) به وزارت دفاع که درخواست‌های ایران برای خرید اسلحه متعارفی را از نیاز به تصویب قبلی معاف کرد و در حقیقت دست شاه را باز گذاشت که هر چه می‌خواهد سفارش بدهد. عامل دیگر افزایش بی‌سابقه درآمد نفت بود که شاه را به هوس انداخت تا ارتشی را که شمار سربازان آن می‌بایست به یک میلیون تن برسد، پایه‌ریزی کند.

تعیین نوع و شمار جنگ‌افزار با خود شاه بود و در این زمینه با فرماندهان نیز مشورت نمی‌کرد و چه بسا به اینان ناگهان ابلاغ می‌شد که مثلاً چند‌صد تانک سفارش داده شده و تازه باید به فکر بودجه و تهیّه نفرات و جا می‌افتادند. کار به جایی رسیده بود که حتّی ارتشبد خاتمی فرمانده نیروی هوایی، که به کفایت در کار و هم‌چنین ذی‌نفع بودن در خرید هر‌گونه هواپیمایی شهرت داشت، به علم می‌گوید چون خودش جرأت نمی‌کند، بهتر است علم به عرض شاه برساند که نیروی هوایی نمی‌تواند این همه هواپیما را جذب کند. به زبان دیگر امکان تربیت پرسنل و خلبان اضافی به نسبت هواپیماهایی که پیوسته خریداری می‌شوند وجود ندارد و در نتیجه از کارآیی نیروی هوایی کاسته می‌شود.

تقدّم شاه دو چیز بود، یکی این که درآمد نفت را تا آن‌جا که شدنی بود افزایش دهد، و دیگر این که درآمد مزبور را پیش از هر چیز صرف خرید اسلحه و گسترش ارتش کند. از هنگامی که برنامه‌های پنج ساله آبادانی به راه افتادند، فرض بر این بود که درآمد نفت به مصرف عمران کشور برسد، ولی در عمل به دنبال هر " پیروزی نفتی" پیش از آن که دولت فرصتی برای اندیشیدن به طرح‌های نیمه‌کاره یا انجام‌نیافته پیدا کند، شاه فهرست درازی از نیازمندی‌های ارتش عرضه می‌داشت و دیگر کسی را یارای گفت‌وگو نبود ــ تنها در بودجه سال ۱۳۵۲ ناگهان هزینه سرمایه‌گذاری ارتش ۳۰۰ درصد و هزینه جاری ۲۰۰ درصد افزایش یافت.

علم از همان آغاز مرتّب گزارش‌های مفصلّیّی درباره وضع منطقه خود و هم‌چنین مسئله‌های کلّی‌تری که به نظرش می‌رسید، مستقیم به حضور شاه می‌فرستاد. شاه در آن زمان قدرت چندانی نداشت و رویارویی با مسائل مهم کشور و تصمیم‌گیری درباره آن‌ها به عهده قوام بود و این وضع چندان به مذاق شاه که آرزوی مداخله بیشتر در حکومت کشور را در سر می‌پروراند، خوش‌آیند نبود. شاه و اطرافیانش می‌کوشیدند کسانی را که به نظر با‌ کفایت می‌رسند و می‌توانند در آینده کشور مؤثر باشند، به گرد خویش آورند.

یک بار که رییس دارایی زاهدان بیش از اندازه کارشکنی می‌کرد و دستور او را به بهانه تعارض با مقررّات انجام نمی‌داد، به دنبال او فرستاد. از قضا هنگامی سر و کلّه رییس دارایی پیدا شد که علم سرگرم بازی تنیس بود. دوباره از او جویای دستوری که داده بود شد و باز همان بهانه‌های همیشگی را شنید. علم به چند تن از پیشخدمت‌های خود دستور داد رییس دارایی را با طناب به درختی کم‌سایه ببندند و خود بازی تنیس را از سر گرفت. بسته ماندن به درخت در زیر آفتاب سوزان بلوچستان چندان دلپذیر نیست و پس از اعتراض‌های آغازین هنگامی که رییس دارایی دریافت که گوش علم بدهکار نیست و خود با خطر آفتاب‌زدگی روبروست، با التماس درخواست رها شدن کرد و قول داد از آن پس دستور‌های فرماندار کلّ جوان را اطاعت کند.

عصر اوقاتم تلخ شد. گزارش بدی از آلمان رسید که دانشجویان در تلویزیون کلن مصاحبه بسیار بدی بر علیه شاهنشاه کرده‌اند. نمی‌دانم ساواک این همه اظهار اطمینان می‌داد، این چیست؟ فوق‌العاده از این سفر شاهنشاه به آلمان ناراحت هستم. اگر بهمن قشقایی را سال گذشته اعدام نکرده بودند، قبل از حرکت شاهنشاه گرویی خوبی بود

صبح سه‌شنبه ۲ خرداد شاهنشاه سفر طولانی چکسلواکی، آلمان، کانادا، آمریکا ( و) ترکیه را آغاز فرمودند، مجموعاًً سی و پنج روز طول خواهد کشید.

راستی که آمریکایی‌ها در سیاست خام هستند. چند دستگی و خامی، آن‌ها را بالأخره به قدرت درجه دوّم دنیا خواهد کشاند.

ابوالفتح) محوی را به سویس حضورشان فرستادم

بعدازظهر بلافاصله شرفیاب شده، دو ساعت گردش رفتیم. بسیار خوب و خوش گذشت. به شاهنشاه عرض کردم، این همه کار شما را از پا خواهد انداخت و بدبختی عظیمی دامنگیر مملکت خواهد شد.

همان وقت، دو سال پیش، من عریضه‌ به شاهنشاه که در سویس تشریف داشتند

جواب‌هایی مرحمت فرمودند که بگویم. خلاصه این که شما آخوندها از زمان قدیم، یعنی زمان پدرم، با قانون عدلیه، نظام وظیفه، رفع حجاب و در موقع خودم با تقسیم املاک و رأی نسوان مخالفت نمودید. تحمّل کردم. بدانید حالا حرفتان به جایی نمی‌رسد، واقعاًً درست می‌فرمودند.

اغلب سفرایی که برای ما می‌آیند مردمان کم‌سابقه و کوچکی هستند.

گفتم برای پذیرایی این مهمان باید شاپور غلامرضا شاه باشند، حیف است شما پذیرایی بفرمایید.

رئیس قافله را هم تغافلی باید که بی‌نصیب نمانند قاطعان طریق

ای مفتی شهر از تو پرکارتریم با اینهمه مستی، از تو هوشیارتریم تو خون کسان خوری و ما خون رزان انصاف بده! کدام خونخوارتریم؟

خلاصه این که شما آخوندها از زمان قدیم، یعنی زمان پدرم، با قانون عدلیه، نظام وظیفه، رفع حجاب و در موقع خودم با تقسیم املاک و رأی نسوان مخالفت نمودید. تحمّل کردم. بدانید حالا حرفتان به جایی نمی‌رسد، واقعاًً درست می‌فرمودند. خودم که نخست‌وزیر بودم این معنی را درک کردم .

مهندس کاظم حسیبی، مشاور اصلی مصدّق، تخصصّی در امور نفتی نداشت و اطّلاعاتش بسیار سطحی بود و در آغاز گمان می‌کرد اگر صادرات نفت ایران قطع شود، صنایع انگلستان از کار خواهد افتاد، مصدّق نیز هر پیشنهادی را با سوءظنّ و تردید تلقی می‌کرد.

بدیهی‌ست که با پیروی مراتب فوق عموم افراد ملّت را به وفاداری و فداکاری تشویق و ترغیب فرموده و قلوب مردم را به مهر و محبّت وجود مبارک تسخیر خواهند فرمود. برعکس اگر حقوق مردم گرفته شود و دل‌ها شکسته و مجروح گردد، جز یأس و ناامیدی عمومی که موجب بغض و عناد و مقدّمه مقاومت و طغیان است، نتیجه‌ای نمی‌توان انتظار داشت..." . گویی قوام حوادث دردناکی را که به شاهنشاهی ایران پایان داد به چشم می‌دید. دریغا که گوش شنوایی نبود و شاه بی‌اعتنا به این هشدارها در راه خودکامگی افتاده بود.