بریده‌هایی از کتاب شهریار

همان بِهْ که بیش بترسند تا دوست بدارند. زیرا در بابِ آدمیان، بر رویِ هم، می‌توان گفت که ناسپاس اند و زبان‌باز و فریبکار و ترسو و سودجو. و سرسپرده‌یِ تو اند تا زمانی که سودی به ایشان رسد. و آن‌گاه که خطری در میان نباشد، چنان‌که گفتیم، به زبان آماده‌اند جان و مال و فرزندِ خود را فدایِ تو کنند. امّا آن روز که خطری در میان باشد روی از تو برمی‌تابند.

شهریار را نمی‌باید باکی از آن باشد که وی را سنگدل بنامند. چرا که با گرفتنِ چند زهرِ چشم نشان خواهد داد نرمدل‌تر از آنانی ست که از سرِ نرمدلیِ بی‌اندازه وامی‌گذارند که آشوب درگیرد و کار به خون‌ریزی و غارت بینجامد.

هیچ چیز به اندازه‌یِ گشاده‌دستی نابودکننده‌یِ خویش نیست. زیرا هر چه بیش ببخشی در بخشیدن ناتوان‌تر شوی و بر اثرِ آن یا تهیدست و خوار یا برایِ گریز از تهیدستی باج‌ستان و نفرت‌انگیز. و شهریار بالاتر از هر چیز از خوار و نفرت‌انگیز شدن می‌باید بپرهیزد.

یکی را دهنده می‌خوانند و یکی را گیرنده؛ یکی را سنگدل و دیگری را نرمدل؛ یکی را پیمان‌شکن و دیگری را درست‌پیمان؛ یکی را زن‌آسا و ترسان، دیگری را شرزه و دلیر؛ یکی را مردمی و دیگری را بزرگی‌فروش؛ یکی را هرزه و دیگری را پارسا؛ یکی را ساده‌دل و دیگری را فریبکار؛ یکی را سخت‌گیر و دیگری را آسان‌گیر؛ یکی را دیندار و دیگری را بی‌دین؛

زیرا «آزمند» در زبانِ ما کسی ست که چشم به مالِ دیگران دارد، امّا «تنگ‌چشم» کسی ست که مالِ خود را از خود هم دریغ می‌دارد)؛

اگر کسی کارِ دفاع از کشورِ خویش را به مزدوران سپارد، هرگز ایمن و آسوده‌خاطر نتواند بود، چرا که از هم گسیخته و قدرت‌طلب و بی‌بند و بار و پیمان‌شکن اند

سرشتِ بشر چنان است که همان اندازه با نکویی دیدن از دیگران منّت می‌پذیرد که هنگامِ نکویی کردن منّت می‌گذارد.

آن‌که به یاریِ مردم به شهریاری رسد خود را بی‌همتا می‌بیند و کسی نیست یا کمتر کسی هست که از وی فرمان نَبَرد. افزون بر این، سالاران را شرافتمندانه و بی‌آزار رساندن به دیگران خرسند نتوان کرد، امّا مردم را می‌توان. زیرا خواسته‌هایِ مردم نجیبانه‌تر است از سالاران. از آن‌رو که سالاران در پیِ زورگویی اند، حال آن‌که مردم تنها در پیِ آن اند که زور نشنوند.

مردم همواره به یک رنگ نمی‌مانَد. آنان را آسان به سویی توان کشید، امّا نگاه‌داشتِ‌شان در آن جهت دشوار است.

زخم را یک‌باره می‌باید زد تا دردِ آن اندک اندک از یاد برود، و نیکی را خُرده خُرده می‌باید کرد تا مزه‌یِ آن دیرتر از یاد برود.