بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رمضان؛ ادب حضور (دفتر سوم)

ب) بنا بر آنکه عبارت، به صورت «أُجْزَی بِهِ» و مجهول خوانده شود (یعنی روزه از آنِ من است و من خود پاداش آن هستم)، احتمالات لطیف‌تری برای حدیث ذکر شده که اشاره به مراتب بالاتر روزه دارد: ۱- معنای اول آنکه خداوند می‌فرماید: در میان عبادات، روزه اختصاص به من دارد و در نتیجه، پاداش آن نیز مستقیماً به من می‌رسد. پرواضح است که خداوند نیازی به عمل هیچ‌یک از بندگان ندارد، او غنی علی‌الاطلاق است اما چنین تعبیری بیانگر ارزش روزه‌ای است که در مقام امساک تام از توجّه به غیر خداوند انجام می‌گیرد چنانکه خداوند قربانی هابیل را پذیرفت و قابیل را رد کرد؛ همچنین دربارهٔ قربانی حاجیان در منا فرمود: «هرگز گوشت و خون این قربانی‌ها نزد خدا نمی‌رسد؛ لکن تقوای شماست که به او خواهد رسید.» بنابراین، آنچه به خداوند می‌رسد اخلاص بندگان است و روزهٔ روزه‌دارانی که عبادت خود را در مقام اخلاص تام انجام می‌دهند، در چنان مرتبه‌ای از ارزش است که خداوند مستقیماً شاکر بندهٔ خود در هدیه‌ای که برای مولای خود انجام داده است، می‌شود.

مرتبهٔ سوم، به سالک دستور داده می‌شود تا از خطورات شیطانی نیز بپرهیزد؛ زیرا مقدّمهٔ میل به گناه می‌شود؛ چنانکه مولایمان امیر مؤمنان حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «روزهٔ قلب از فکر کردن در گناهان، برتر از روزهٔ شکم از خوردنی‌ها است.» چون خطورات قلبی در اختیار انسان نیست، می‌باید مقدّمات اختیاری آن تحصیل شود. لذا باید در این ماه با اشتغال بیشتر به دعا و تلاوت و مناجات و نماز و اعراض از اهل معصیت، نه‌تنها جوارح ظاهری، بلکه جوارح باطنی (یعنی قوّهٔ خیال) را نیز از فکر دربارهٔ گناه و خطورات شیطانی پاک کرد:

لازمهٔ نیل به غفران الهی در این ماه عزیز، پرهیز از اصل گناه است و در مرتبهٔ دوم برای خواص، پرهیز از حیطهٔ گناه است. لذا به سالک در مرتبهٔ اول از سلوک دستور به مراقبهٔ بر حلال و حرام الهی داده می‌شود و در مرتبهٔ دوم، پرهیز از حیطهٔ گناه؛ زیرا کسی که به طور جدّی بخواهد از محرّمات الهی پرهیز کند، باید خود را از محدودهٔ حرام نیز حفظ کند؛

چون خطورات قلبی در اختیار انسان نیست، می‌باید مقدّمات اختیاری آن تحصیل شود. لذا باید در این ماه با اشتغال بیشتر به دعا و تلاوت و مناجات و نماز و اعراض از اهل معصیت، نه‌تنها جوارح ظاهری، بلکه جوارح باطنی (یعنی قوّهٔ خیال) را نیز از فکر دربارهٔ گناه و خطورات شیطانی پاک کرد

مغفرت شب‌های ماه رمضان، مربوط به حرمت این ماه است و ربطی به روزه ندارد. حتّی کسی که به دلیل عذر شرعی نمی‌تواند روزه بگیرد، باز هم مشمول مغفرت این شب‌ها قرار می‌گیرد.

اگر در ماههای دیگر لازم بود که عاشقان با مجاهده و تلاش فراوان، خود را مستعدّ عنایات خاصّ‌الخاص بنمایند تا شاید عنایتی به آنان بشود، به برکت ماه رمضان، درهای آسمان و فیوضات خاصّ الهی بر همه باز می‌شود و زمینهٔ سلوک ربّانی آن‌چنان فراهم است که با تلاشی کم، بهره‌های فراوان نصیب سالکین می‌گردد.

میهمانی خداوند یعنی پذیرایی به علوم الهی و معارف توحیدی و مشاهدات ملکوتی که در سایر ماه‌ها، یا امکان وصول به آنها متعذّر و یا حدّاقل متعسّر بود.

علوم الهی حقایق وجودی و ربّانی هستند که هرگز تنزّل پیدا نمی‌کنند؛ بلکه این متعلّم است که باید با کسب استعداد و تلاش علمی و طهارت روحی، ظرف عقل و قلب خود را مستعدّ دریافت انوار ملکوتی نماید و در حقیقت، این متعلّم است که به خدمت علم میرود، نه آنکه علم به خدمت او درآید.

اگر در ماه رجب، با همهٔ عظمتی که دارد، منادی الهی تنها در شب‌ها به شب‌زنده‌داران بشارت انس با پروردگار را می‌داد، در ماه مبارک رمضان، در همهٔ آنات شبانه‌روز، منادی الهی ندا در می‌دهد که ای خوشه‌چینان خیرات! بشتابید که همهٔ امکانات برای سیر الی الله فراهم است! و ای حریصان بر زشتی‌ها! حریم این ماه را حفظ کنید و گناهان را کم کنید!

روزه بر این اساس، «دافع حجب» است؛ و همچون سپری انسان را از تیرها و موانع سیر و سلوک توحیدی حفظ می‌کند. البته سپر تا زمانی می‌تواند حافظ سرباز در میدان نبرد باشد که شکسته و پاره نشده باشد. روزه‌دار با حفظ حریم روزه، می‌تواند از آثار آن بهره‌مند شود؛ چنانکه رسول خدا (ص) فرمودند: «روزه سپر است؛ تا وقتی که پاره نشده باشد.» حجاب روزه، با گناه و فساد و آلودگی پاره می‌شود.

مرتبهٔ سوم، روزهٔ اخصّ خواص است و آن حفظ نفس از زشتی‌های مراتب عقلانی و بالاتر است که خود به مراتب فراوانی (به تعداد حجاب‌های میان انسان و پروردگار) تقسیم می‌شود. به هر مقدار که امساک و کفّ نفس سالک از زشتی‌ها دقیق‌تر باشد، آثار روزه بر او لطیف‌تر است. امام علی (ع) در این باره می‌فرمایند: «روزه گرفتن بدن، همانا خودداری از خوردن با اراده و اختیار است، در حالی که انسان از عقوبت الهی بیمناک و به ثواب و اجر الهی راغب باشد. روزهٔ نفس، باز داشتن حواس پنجگانه از سایر گناهان و خالی نمودن قلب از همهٔ اسباب بدی.»

مرتبهٔ دوم، روزهٔ خواص است و آن اجتناب از گناهان جوارح و کنترل نفس از عصیان پروردگار می‌باشد. در این مقام، روزه‌دار از همهٔ گناهانی که نفس را در مرتبهٔ مثالی و عوالم خیالی از توجّه به توحید باز می‌دارد حفظ می‌کند. این مرتبه در اغلب خطبات رسول خدا (ص) و بیانات ائمّهٔ اطهار (ع) که در آغاز حلول ماه رمضان ایراد می‌شد، مورد تأکید قرار می‌گرفت؛ چنانکه امام صادق (ع) فرموده‌اند: «بدان که هرگاه روزه گرفتی، پس باید که گوش و چشم و مو و پوستت نیز روزه‌دار باشند و حضرت موارد دیگری از این قبیل را نیز برشمرد و فرمود: مبادا روز روزه‌داری‌ات مانند روزهای دیگر باشد.»

مرتبهٔ اوّل روزه، امساک از مفطراتی است که در کتب فقهی ذکر شده؛ از قبیل خوردن و آشامیدن و دروغ بستن به خدا و رسول (ص) و اموری از این قبیل که مبطل روزهٔ ظاهری است. تنها نتیجه‌ای که چنین روزه‌ای دارد، اسقاط تکلیف و رفع مؤاخذه و عقاب الهی در قیامت است؛ ولی مقرّب عبد در درگاه الهی نیست.

انسان در حیات دنیوی مسافری است که می‌باید تحت هدایت انبیاء الهی (ع) به بارگاه اصلی خود راه یابد و راه طولانی سیر به سوی مقام قرب الهی را به مدد ایام و لیالی مبارک و توسّل به اولیاء الهی (ع) و توشه‌برداری از فرصت بسیار کوتاه عمر دنیوی خود طی کند. ناله و استغاثهٔ اولیاء الهی (ع) در درگاه پروردگار، از کمی فرصت و قلّت زاد و توشهٔ راه و طول طریق قرب الهی و عظمت قیامت و گرفتاری‌های موقف حسابرسی الهی است.

امام صادق (ع) مکارم اخلاق را در ده صفت خلاصه نمودند که عبارت است از: «یقین، قناعت، صبر، شکر، حلم، خوش خلقی، دست و دل بازی، غیرت، شجاعت و مردانگی»

رسول خدا (ص) چهار امر را موجب مردن قلب بیان می‌دارند: اولین آنها گناه مکرّر است، دومی شوخی و مزاح با زن نامحرم، و دربارهٔ دوتای دیگر می‌فرمایند: «بگومگو و مجادله با شخص نادان که پیوسته تو چیزی بگویی و او چیزی بگوید و به سرانجام نیکی نرسد و هم‌نشینی با مردگان. پس سوال شد که یا رسول الله (ص)، مردگان کیانند؟ فرمود: هر ثروتمند خوشگذران.»

«که بدانم جز آنچه برایم مقرّر نموده‌ای، به من نخواهد رسید، و از معیشت و روزی، به مقداری که برایم مقدّر فرموده‌ای خشنود باشم. خدایا، من از تو جان پاکیزه‌ای را خواهانم که به ملاقات با تو ایمان آورده و به بخششت بسنده نموده و به سرنوشت حتمی‌ای که مقرّر نموده‌ای، خشنود گردد.»

در این ماه، منادی از آسمانها فریاد میزند: «یا بَاغِی الْخَیرِ أَقْبِلْ»؛ یعنی ای کسانی که خیرات را حریصانه در بر میگیرید («بغی» در فارسی به معنی طلب حریصانهٔ چیزی است)، بشتابید که درهای آسمان باز است. «وَ یا بَاغِی الشَّرِّ أَقْصِرْ»؛ و ای چپاولگران شرّ که دائماً به دنبال زشتی‌ها میدوید! در این ماه کوتاه بیایید! امر به «اقصر» در این فراز امر تکوینی است؛ کما اینکه «اقبل» هم تکوینی است؛ یعنی ای چپاولگران شرور، ای کسانی که اساساً روح آلوده‌ای دارید و در زندگی دائماً به دنبال زشتی‌ها و فساد و افساد هستید، در این ماه امکان گناه کمتر است، پس کوتاه بیایید.

به برکت ماه رمضان، درهای آسمان و فیوضات خاصّ الهی بر همه باز می‌شود و زمینهٔ سلوک ربّانی آن‌چنان فراهم است که با تلاشی کم، بهره‌های فراوان نصیب سالکین می‌گردد. «یعنی هیچ دری از درهای آسمان در این ماه بسته نیست و راه برای همهٔ روندگان، به اندازهٔ استعداد و ظرفیتی که دارند، باز است.» این فراز از روایت نبوی، شبیه این آیهٔ شریفه است که خداوند دربارهٔ قیامت می‌فرماید: «وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً» از آنجا که ضمیر مستتر در «فَکانَتْ» به «السَّماءُ» برمی‌گردد، معنای آیه آنست که در روز قیامت حجاب‌ها چنان کنار می‌رود که آسمان سراسر در می‌شود؛ نه آنکه درهایی در آسمان گشوده گردد. در مقام تشبیه می‌توان گفت که گاه شخصی در اتاقی است و از درون پنجرهای خورشید را می‌نگرد و می‌گوید خورشید را دیدم، اما زمانی به فضای باز می‌رود و بدون محدودیت به خورشید نگاه می‌کند. آنها هر دو مدّعی دیدن خورشیدند، ولی تفاوت معنای این دو تعبیر فراوان است.

پیامبر اکرم (ص) در بیانی دیگر، اشاره به فراهم آمدن زمینهٔ عبادات و سخت شدن امکان عصیان الهی در ماه مبارک رمضان می‌نمایند و می‌فرمایند: «وقتی شب اول ماه رمضان می‌شود، پروردگار مَلَک رضوان را که خازن بهشت است خطاب قرار می‌دهد. پس او می گوید: بلی، گوش به فرمانم. پس خداوند به او می‌فرماید: بهشت مرا بیارای و آن را برای روزه‌داران از امّت محمد (ص) زینت کن (یعنی اعمال و طاعات را برای بندگان من بیارای) و درهای آن را بر روی ایشان مبند، تا وقتی که ماه مبارک رمضانشان سپری گردد (یعنی توفیق اعمال صالح را در این ماه از آن‌ها سلب مکن). سپس مالک، خازن جهنم را خطاب می‌کند و او عرض می کند: بلی، گوش به فرمانم. پس می‌فرماید: درهای جهنم را بر روزه‌داران امّت محمد (ص) قفل کن و آن را مگشا تا وقتی که ماه مبارک رمضانشان سپری شود (یعنی زمینهٔ گناه را برای آن‌ها فراهم نیاور). سپس پروردگار به جبرائیل خطاب میکند و او نیز می‌گوید: بلی، گوش به فرمانم. و خداوند می‌فرماید: بر زمین فرود آی و پیروان شیطان را از امّت محمد (ص) در بند کش که روزه و ایمان بندگان مرا فاسد و تباه نسازند.»