بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رمضان؛ ادب حضور (دفتر سوم)

زمان و نحوهٔ تلاوت قرآن با توجّه به آنکه اصل در تلاوت قرآن، تدبّر در آیات الهی است، لذا بهترین وقت آن زمانی است که مشاغل و خطورات نفسانی در حدّاقل باشد. در ماه رمضان، با توجّه به تغییر برنامه‌های روزانه، می‌باید زمانی را به تلاوت قرآن اختصاص داد که اوّلاً، نفس در آرامش نسبی برای تدبّر در قرآن باشد و حتّی‌الامکان اوقات منظّمی را برای این مهم برگزید تا روح مأنوس با آن زمان باشد و خود را فارغ برای انس با قرآن قرار دهد. در آیات قرآن و کلمات اولیاء الهی (ع)، زمان‌های مشخّصی برای این امر معین شده است. صاحب مصباح الشریعه، در باب تلاوت قرآن، با بهره‌گیری از بیان امام صادق (ع) می‌فرماید: «پس قاری قرآن نیازمند سه چیز است: قلب خاشع و بدن فارغ و محل خالی.»

قرائت منظّم قرآن، از جمله دستورات پنج‌گانه‌ای است که در همهٔ ایام عمر به سالکین توصیه می‌شود. توصیه به این مهم، علاوه بر آنکه خود موضوعاً از جملهٔ بهترین عبادات است، موجب حیات دل و نجات از اصلی‌ترین مانع سلوک، یعنی قساوت قلب می‌شود که در اثر گناه و سایر تعلّقات مادّی، مانع سیر کمالی انسان می‌گردد.

نافلهٔ شب در ماه مبارک رمضان، عموم مؤمنین برای خوردن سحری قبل از اذان صبح برمی‌خیزند. پس محروم در این ماه عزیز کسی است که علی‌رغم وجود همهٔ زمینه‌های انجام نماز شب، و با وجود اهتمام فراوانی که بر آن شده، از انجام آن محروم بماند. در میان دستورات سلوکی، نماز شب نازل‌منزلهٔ فرائض است و همان طور که اگر مسلمانی نماز واجب خود را ترک کند، در واقع از ملت اسلام خارج است، در میان دستورات سلوکی نیز اگر کسی تارک نماز شب باشد، سفر سلوکی او منقطع است، حتّی اگر در سایر دستورات کوشش نماید

در ماه مبارک، همهٔ شرایط برای انجام این بهترین عبادت فراهم است و لذا قبل از هر عمل مستحبی، بیشترین توصیه به اصلاح امر نماز شده‌ایم؛ تا به آنجا که وقتی از مرحوم شیخ حسنعلی نخودکی دربارهٔ اسّ مطالب سلوکی و روش تربیتی ایشان سؤال شد، فرموده بودند که ما چیزی جز اهتمام به نماز نداریم. مراد از این سخن نه آن است که سالک نباید عمل دیگری انجام دهد، بلکه جلوهٔ همهٔ اعمال قربی باید در خضوع و خشوع نماز ظاهر شود. در مورد اهتمام به نماز، در این ایام مبارک باید در درجهٔ اوّل حضور قلب را به بیشترین حدّ خود رساند و قبل از زیاد کردن مستحبّات نماز، به کیفیت آن پرداخت. برای انجام این مهم، فراهم کردن شرایط مناسب در هنگام نماز ضروری است. برای همین، علاوه بر آنکه باید همهٔ نمازها در اوّل وقت خوانده شود، حتّی‌الامکان نمازهای یومیه در مسجد و یا محلّی خلوت و با طمأنینه و رکوع و سجود مطلوب به‌جا آورده شود. نوافل نمازهای فریضه، جبران کوتاهی‌ها در فرائض است و بهتر است همهٔ نمازها با نوافل آنها ادا گردد.

اهتمام بیش از پیش به نمازهای یومیه در میان دستورات سلوکی، هیچ عملی برای سالک مقرِّب‌تر از نماز نیست. به همین دلیل است که در بیانات اولیای الهی (ع)، نماز هم میزان است و هم معراج مؤمن؛ یعنی از یک سو ملاک سنجش مقام و مرتبهٔ سالک در سرعت سیر و مرتبهٔ سلوک الی‌الله است و از سوی دیگر، مقرِّب عبد در درگاه الهی است و سالک را تا عالی‌ترین مراتب کمال سیر می‌دهد

دستور به عزلت عام (یعنی کناره‌گیری از اهل معصیت)، وظیفهٔ همهٔ مؤمنان در همهٔ اوقات است و دستور به عزلت خاص (به معنای کناره‌گیری از اهل دنیا) اختصاص به افراد خاص و روح‌های لطیفی دارد که می‌خواهند حال خوش بیشتری در عبادت و انس با خداوند داشته باشند. در کلمات اولیای الهی (ع)، از جمله اموری که گناه نیست ولی انس با آنها قلب را می‌میراند، حشر و نشر با اهل دنیا و مترفین است.

روح لطیف، با نَفَس مسموم زود آلوده می‌شود؛ لذا حتّی یک گفت و گوی کوتاه با اهل گناه، برای انسان کدورت می‌آورد. ای بسا ابلیس آدم رو که هست پس به هر دستی نباید داد دست شب‌نشینی‌ها و مهمانی‌های افطاری، گاهی زمینه‌ساز بسیاری از کدورت‌ها و معصیت‌هاست؛ پس مراقب باشیم که در این جمع‌ها با شنیدن و گفتن غیبت و تهمت و یا حرف‌های لغو، قلب خود را مکدّر نکنیم. در ارتباط با دیگران، حریم الهی را نگه داریم و حرمت این ماه را با شکستن حریم الهی نشکنیم، تا روزه‌های ما آثار قربی خود را داشته باشد. «چه بسیار روزه‌دارانی که از روزهٔ ایشان جز گرسنگی و تشنگی نصیبشان نمی‌شود و چه بسیار شب زنده‌دارانی که از آن نصیبی جز بیدارخوابی ندارند.»

عزلت ماه مبارک رمضان، ماه رسیگی بیشتر به خود و انس با پروردگار است. از جمله اسبابی که شرط ورود به چنین محفل باعظمتی است، آرامش روح و طهارت قلب است که شرط لازم آن عزلت نسبی است؛ چنانکه امیر المؤمنین (ع) می‌فرمایند: «مَنِ انْفَرَدَ عَنِ النَّاسِ أَنِسَ بِاللَّهِ سُبْحَانَه» هرکه از مردم کناره گیرد، با خداوند سبحان مأنوس شود. مراد از این دستور، در درجهٔ اوّل کناره‌گیری از اهل گناه است و در درجهٔ دوم کم کردن ارتباط با اهل دنیاست؛ زیرا همهٔ همّ و غمّ آنان حرص بیشتر برای دنیا و تفاخر و تکاثر است و کمتر به حلال و حرام بودن درآمد خود می‌اندیشند؛ در نتیجه، مصاحبت با آنها انسان را در فضایی آکنده از دنیا و دنیاپرستی فرو می‌برد و از یاد خدا و آخرت دور می‌کند.

کم کردن اشتغالات دنیوی به طور کلّی، پرداختن به اشتغالات دنیوی در ماه رمضان مطلوب نیست. در این ماه بهتر است مقداری از اشتغالات کاهش یابد و در ماه میهمانی خدا، همهٔ فکر و ذکر به صاحب خانه باشد. معاملهٔ سالکان در این ماه مستقیماً با محبوب کلّ است؛ چنانکه رسول اکرم (ص) در حدیثی قدسی فرمودند: «الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ» و بهترین وقت مکالمه و مناجات با محبوب، نیمه‌های شب‌های این ماه عزیز است. برای استفاده از این اوقات، خصوصاً اگر ایام تابستان باشد، لازم است که روزها استراحت بیشتری بنماییم تا سحر با نشاط باشیم و طبعاً باید فعّالیت روزانه را کم کنیم.

بعد از انجام مراحل بالا، قبل از ورود به ماه رمضان، غسل و نماز توبه را به همان کیفیتی که در مفاتیح الجنان (ذیل اعمال یکشنبهٔ ماه ذی‌قعده) آمده به‌جا آورد و بدین ترتیب پاک و مطهّر به ماه رمضان وارد شود.

چهارم، ادای حقّ‌الله است که باید هرچه زودتر ادا نماید؛ مثلاً نماز یا روزهٔ قضا و امور دیگری از این قبیل را به‌جا آورد و اگر آن‌ها هم زیاد است، جایی بنویسد و همین که بنای بر ادا بگذارد کافی است تا به تدریج انجام دهد. پنجم، پاک کردن مال خود از حرام است. این مضمون در روایات متعدّدی وارد است که عبادت با مال حرام، مانند نقش کشیدن بر خاک نرم است. در حدیث قدسی است که: «از تو دعا و از من اجابت دعا، پس هیچ دعایی از من محجوب نمی‌ماند مگر دعای شخص حرام‌خوار.» ششم، تمرین دادن نفس با عبادت و مراقبه است. انسان تائب نباید عادت به هرزه‌گردی در حیطهٔ گناه داشته باشد. و البته در آستانهٔ ماه مبارک رمضان که ماه عبادت و روزه (خصوصاً در این روزهای گرم) است، شرایط برای این مرحله فراهم است.

سوم، اصلاح و جبران مافات است؛ به این ترتیب که اگر حقّ‌الناس آبرویی بر ذمّه دارد، بنا بر فتوای مرجع خود جبران نماید و اگر حقّ‌الناس مالی بر عهده دارد، تصمیم جدّی بر ادای آن بگیرد و اگر ادای یک‌بارهٔ آن در توان او نیست، یادداشت نماید تا به تدریج در زمان حیاتش بپردازد یا وصیت کند تا بعد از مرگ ادا نمایند

حضرت علی (ع) برای توبهٔ کامل شش مرتبه را ذکر کرده‌اند که در کتب اخلاقی همین دستور برای توبه ذکر شده است: اوّل، پشیمانی جدّی نسبت به گذشته است. در محاسبهٔ گذشته می‌باید بر جزئیات اعمال سال قبل و خصوصاً خطاهای دانه‌درشتی که تکرار می‌شود و نفس به آن‌ها عادت کرده مروری شود و انسان ابراز پشیمانی و شرمساری نسبت به آنها داشته باشد. دوم، تصمیم جدّی بر عدم تکرار گناهان است. لذا انسان باید احکام دینی خود را بشناسد تا متوجّه مرز میان حلال و حرام باشد و بتواند بنا را بر عدم تکرار آن‌ها بگذارد؛ و الّا چه بسیار گناهانی که نادانسته عمری از کسی سر می‌زند و چون او در پی یاد گرفتن آن‌ها نرفته، جاهل مقصّر محسوب می‌شود و زمانی متوجّه تقصیر خویش می‌گردد که شب اوّل قبرش فرارسیده و کاری جز پشت دست گزیدن از او بر نمی‌آید

دستور عملی توبه لذا توصیه می‌شود که در آخرین روز جمعهٔ ماه شعبان (که بهترین زمان در ایام هفته است)، محاسبهٔ دقیقی از سال گذشته داشته باشیم و به تمام گناهان خود رسیدگی نموده و از تک‌تک آن‌ها توبه کنیم. استاد می‌فرمود که بدون محاسبةالنفس نباید استغفار کرد، زیرا تا انسان به جزئیات کوتاهی‌ها و نقطه‌های سیاه زندگی خود متوجه نباشد، امکان جبران آنچه گذشته و تصمیم بر عدم تکرار آن در آینده میسّر نخواهد بود. چنانکه امام هشتم (ع) می‌فرمایند که توبه بدون پشیمانی از گذشته و تصمیم جدّی بر عدم تکرار گناه، به منزلهٔ مسخره کردن پروردگار است

مرحوم سید در کتاب اقبال‌الاعمال، با ادلّهٔ نقلی و عقلی مختلف ثابت می‌کنند که گرچه ماه محرّم اول سال قمری به لحاظ تقویمی است، ولی این برای عموم مردم و امور جاری زندگی است و برای اولیای الهی، اوّلین ماه سال رمضان است؛ زیرا علاوه بر روایات مربوطه که صراحت دارد که ماه مبارک رمضان اول سال است، شب قدر نیز که شب تعیین سرنوشت انسان است، در این ماه واقع شده. لذا با حلول ماه مبارک، سال اولیای الهی نو می‌شود و با محاسبه و مراقبه و عبادت و تهجد و دعا، خود را برای ورود به سال جدید آماده می‌کنند و چنین آمادگی تنها در ظرف ماه رمضان تحصیل می‌گردد.

«رمضاء» یعنی سنگ بسیار داغ. معنای دیگر مادّهٔ «رم‌ض»، لاغر شدن و ریخته شدن اضافات و آلودگیها از چیزی است. بدین ترتیب، در وجه تسمیهٔ ماه مبارک رمضان گفته‌اند: «یعنی ماه رمضان، از آن رو بدین اسم نامیده شد که در آن گناهان سوزانده می‌شوند.» در معنای سوزاندن لطافتی نهفته است؛ توضیح آنکه: وقتی می‌خواهند ظرف آلوده‌ای را تمیز کنند، ابتدا آن را می‌شویند؛ در مرحلهٔ بعد، با شوینده‌ای قوی‌تر آلودگی‌های ظریف‌تر آن را می‌برند و در مرحلهٔ بعد، آن را می‌سایند تا پلیدی‌های پنهان هم از بین برود؛ در نهایت ممکن است بعضی آلودگی‌ها و ارجاس در این ظرف باقی بماند که جز با حرارت دادن از بین نمی‌رود. لذا لطافت این بیان آنست که اگر برخی گناهان از ماه‌های دیگر باقی مانده باشد که با همهٔ توبه‌ها و مجاهده‌ها، حتّی در ماه‌های رجب و شعبان (با همهٔ عظمتی که دارند) از بین نرفت، به برکت ماه مبارک رمضان و عنایات بی‌حدّ و حصری که خداوند بر مؤمنین می‌نماید، اصل گناه و آثار آن از بین می‌رود.

۴- هرچند دریافت جایزه لذت‌بخش است، ولی این لذّت هنگامی که مستقیماً از طرف محبوب دریافت شود لذت‌بخش تر است. ذیل روایت اشاره به همین مطلب دارد که می‌فرماید: «و برای روزه‌دار دو شادی است؛ یکی به هنگامی که روزه‌اش را افطار می‌کند و دیگر زمانی است که پروردگارش را ملاقات می‌نماید.» ۵- در میان عبادات، روزه سالک را سریع‌تر از حجاب‌ها خارج می‌کند و حجاب تعلّقات گوناگون در عوالم گوناگون را برطرف می‌کند و در نتیجه باعث می‌شود که عبد مستقیماً با خداوند معامله کند و در پرتو روزه‌داری، باب مکاشفات و کشف اسرار سریع‌تر برای بندهٔ صائم باز می‌گردد؛ زیرا در سایر عبادات، گویی ارتباط عباد با خداوند از طریق وسائطی است، امّا در روزه، پاداش را مستقیماً از صاحب اصلی دریافت می‌نمایند.

بنا بر آنکه عبارت «أَجْزِی بِهِ» معلوم خوانده شود (یعنی روزه از آنِ من است و من خود پاداش آن را می‌دهم)، چند احتمال در معنای حدیث ذکر شده: ۱- چون روزه تنها عبادتی است که مطلق کفّ نفس است و هیچ ظهور خارجی ندارد، شائبهٔ ریا در آن کمترین است و در نتیجه، خداوند نیز مقام و منزلت بیشتر و احترام بالاتری برای روزه‌داران قرار داده است. ۲- روزه در میان عبادات از چنان مقام و منزلتی برخوردار است که خداوند خود مستقیماً پاداش روزه‌دار را می‌دهد و پاداش الهی، به عظمت خداوند است و قابل بیان نیست و تنها به صورت مبهم گفته می‌شود: «هیچ کس نداند به سزای آن عمل‌ها که می‌کرده‌اند چه مسرت‌ها برای ایشان نهان کرده‌اند.» ۳- روزه از جمله عبادات سرّی است و ظهور خارجی ندارد. خداوند نیز برای عبادات و مناجات سرّی بندگان ارزش خاصّی بیان فرموده که قابل قیاس با عبادات آشکار نیست؛

۳- روزه و ماه مبارک رمضان، ضیافت الهی است و خداوند با میهمانان اختصاصی خود، به فضلش عمل می‌کند و به برکت روزه و ماه ضیافت، آنان را به مقامی می‌رساند که جز خداوند را در عالم نمی‌بینند و آنان را از مراتب توحید افعالی به توحید صفاتی و بالاخره ذاتی می‌رساند و در نتیجه، ایشان برای هیچ موجودی جز خداوند استقلالی قائل نیستند و در این مقام، چون خود را در برابر خداوند نمی‌بینند و در مقام امساک تام از غیر خداوند روزه دارند، بنابراین خودی نمی‌بینند تا دریافت جایزه را برای خود ببینند؛

۲- همهٔ نعمت‌ها از آنِ پروردگار است. لذا بندگان هرچه تلاش نمایند، نمی‌توانند شکر نعم الهی را به‌جا آورند؛ ولی روزه در میان عبادات از چنان جایگاهی برخوردار است که اگر در مرتبهٔ امساک از غیر حق انجام گیرد، شکر کامل پروردگار است و خداوند تفضّلاً آن را جزای نعمت‌های خود محسوب می‌دارد و هرچند بندگان شکور الهی بسیار کم‌اند، ولی خداوند چنین بندهٔ روزه‌داری را جزو شاکرین نعم خود می‌پذیرد: «ای آل داود، شما شکر و ستایش خدا به جای آرید و (هر چند) از بندگان من عدّهٔ قلیلی شکر گزارند.»