بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رمضان؛ ادب حضور (دفتر سوم)

مرتبهٔ سوم، روزهٔ اخصّ خواص است و آن حفظ نفس از زشتی‌های مراتب عقلانی و بالاتر است که خود به مراتب فراوانی (به تعداد حجاب‌های میان انسان و پروردگار) تقسیم می‌شود. به هر مقدار که امساک و کفّ نفس سالک از زشتی‌ها دقیق‌تر باشد، آثار روزه بر او لطیف‌تر است. امام علی (ع) در این باره می‌فرمایند: «روزه گرفتن بدن، همانا خودداری از خوردن با اراده و اختیار است، در حالی که انسان از عقوبت الهی بیمناک و به ثواب و اجر الهی راغب باشد. روزهٔ نفس، باز داشتن حواس پنجگانه از سایر گناهان و خالی نمودن قلب از همهٔ اسباب بدی.»

مرتبهٔ دوم، روزهٔ خواص است و آن اجتناب از گناهان جوارح و کنترل نفس از عصیان پروردگار می‌باشد. در این مقام، روزه‌دار از همهٔ گناهانی که نفس را در مرتبهٔ مثالی و عوالم خیالی از توجّه به توحید باز می‌دارد حفظ می‌کند. این مرتبه در اغلب خطبات رسول خدا (ص) و بیانات ائمّهٔ اطهار (ع) که در آغاز حلول ماه رمضان ایراد می‌شد، مورد تأکید قرار می‌گرفت؛ چنانکه امام صادق (ع) فرموده‌اند: «بدان که هرگاه روزه گرفتی، پس باید که گوش و چشم و مو و پوستت نیز روزه‌دار باشند و حضرت موارد دیگری از این قبیل را نیز برشمرد و فرمود: مبادا روز روزه‌داری‌ات مانند روزهای دیگر باشد.»

مرتبهٔ اوّل روزه، امساک از مفطراتی است که در کتب فقهی ذکر شده؛ از قبیل خوردن و آشامیدن و دروغ بستن به خدا و رسول (ص) و اموری از این قبیل که مبطل روزهٔ ظاهری است. تنها نتیجه‌ای که چنین روزه‌ای دارد، اسقاط تکلیف و رفع مؤاخذه و عقاب الهی در قیامت است؛ ولی مقرّب عبد در درگاه الهی نیست. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «چه بسا روزه‌داری که بهره‌اش از روزه، فقط گرسنگی و تشنگی است و چه بسا شب‌زنده‌داری که بهره‌اش فقط بیدارخوابی است.»

امام باقر (ع) دربارهٔ نماز می‌فرمایند: «اوّلین عمل بنده که در روز قیامت مورد محاسبه قرار می‌گیرد، نماز است؛ پس اگر مورد قبول واقع شود، سایر اعمال هم پذیرفته است.» این بیان، نشان‌دهندهٔ جایگاه نماز در میان سایر عبادات است و اینکه روح سایر اعمال انسان در زندگی نماز است و همان طور که جسدِ بی‌روح، جیفه‌ای بی‌خاصیت است، زندگی و عبادت بی‌نماز، مردگی و تقرّبی بی‌حاصل است. بدین ترتیب، تردیدی نیست که نماز جلودار و مقدّم بر همهٔ عبادات است و پس از آن، روزه رکن دیگر اسلام است که تالی‌تلو نماز اهمّیت دارد؛ چنانکه پیامبر اکرم (ص) فرمود: «خداوند نور چشم مرا در نماز و روزه قرار داد.»

ما بدین در، نه پی حشمت و جاه آمده‌ایم از بدِ حادثه اینجا به پناه آمده‌ایم رهرو منزل عشقیم و ز سرحدّ عدم تا به اقلیم وجود این همه راه آمده‌ایم

مولا علی (ع) می‌فرمایند: «آه از کمی زاد و درازی راه و دوری سفر و عظمت قیامت.»

روزه سالک را سریع‌تر از حجاب‌ها خارج می‌کند و حجاب تعلّقات گوناگون در عوالم گوناگون را برطرف می‌کند و در نتیجه باعث می‌شود که عبد مستقیماً با خداوند معامله کند و در پرتو روزه‌داری، باب مکاشفات و کشف اسرار سریع‌تر برای بندهٔ صائم باز می‌گردد؛ زیرا در سایر عبادات، گویی ارتباط عباد با خداوند از طریق وسائطی است، امّا در روزه، پاداش را مستقیماً از صاحب اصلی دریافت می‌نمایند.

لازمهٔ نیل به غفران الهی در این ماه عزیز، پرهیز از اصل گناه است و در مرتبهٔ دوم برای خواص، پرهیز از حیطهٔ گناه است. لذا به سالک در مرتبهٔ اول از سلوک دستور به مراقبهٔ بر حلال و حرام الهی داده می‌شود و در مرتبهٔ دوم، پرهیز از حیطهٔ گناه؛ زیرا کسی که به طور جدّی بخواهد از محرّمات الهی پرهیز کند، باید خود را از محدودهٔ حرام نیز حفظ کند

بنابراین، مؤمن با دوام دعا و استغفار در ایام ماه مبارک -به شرط آنکه مراقبهٔ جدّی بر ترگ گناه داشته باشد- در مراتب مغفرت الهی و نورانیت باطن اعمال سیر می‌نماید.

حبّ دنیا منشأ همهٔ گناهان است و راه درمان آنها نیز به کنترل جوارحی که مظهر حبّ دنیا اوّل بار در آنها ظاهر می‌شود باز می‌گردد.

امام سجاد (ع) حبّ دنیا را ریشهٔ همهٔ زشتی‌ها و حجاب‌ها می‌شمرند و بعد از برشمردن انواع گناهان می‌فرمایند: «محبت دنیا سرآمد همهٔ گناهان است.»

دنیا اگرچه مخلوقِ پروردگار است و مخلوق هرگز ماهیةً مبغوض پروردگار نیست، اما وقتی دنیا در اثر عُلقه و محبّتی که انسان به آن پیدا می‌کند، حجاب انسان با خداوند می‌شود، مبغوض پروردگار می‌گردد و در قیامت به صورت آتش جهنم درمی‌آید.

در برخی بیانات اهل بیت (ع)، از روزه به «جُنَّةٌ مِنَ النّارِ» (سپری در برابر آتش) تعبیر شده است. مراد از «نار» به تصریح آیات الهی، علایق و آلودگی‌های انسان در دنیاست.

ابزار اصلی سلوک، کنترل شکم و زبان است.

روح لطیف، با نَفَس مسموم زود آلوده می‌شود؛ لذا حتّی یک گفت و گوی کوتاه با اهل گناه، برای انسان کدورت می‌آورد. ای بسا ابلیس آدم رو که هست پس به هر دستی نباید داد دست

ما بدین در، نه پی حشمت و جاه آمده‌ایم از بدِ حادثه اینجا به پناه آمده‌ایم لنگر حلم تو ای کشتی توفیق کجاست؟ که در این بحرِ کرَم غرقه گناه آمده‌ایم آبرو می‌رود ای ابر خطاپوش ببار که به دیوان عمل نامه‌سیاه آمده‌ایم

وقتی می‌خواهند ظرف آلوده‌ای را تمیز کنند، ابتدا آن را می‌شویند؛ در مرحلهٔ بعد، با شوینده‌ای قوی‌تر آلودگی‌های ظریف‌تر آن را می‌برند و در مرحلهٔ بعد، آن را می‌سایند تا پلیدی‌های پنهان هم از بین برود؛ در نهایت ممکن است بعضی آلودگی‌ها و ارجاس در این ظرف باقی بماند که جز با حرارت دادن از بین نمی‌رود. لذا لطافت این بیان آنست که اگر برخی گناهان از ماه‌های دیگر باقی مانده باشد که با همهٔ توبه‌ها و مجاهده‌ها، حتّی در ماه‌های رجب و شعبان (با همهٔ عظمتی که دارند) از بین نرفت، به برکت ماه مبارک رمضان و عنایات بی‌حدّ و حصری که خداوند بر مؤمنین می‌نماید، اصل گناه و آثار آن از بین می‌رود.

ثانیاً، تعدّد شب‌های قدر طولی است و نه عرضی؛ به این معنا که تقدیر امور از عوالم فوق تدریجاً نازل می‌شود و در هر شب مرتبه‌ای از تعین را پیدا می‌کند تا در شب بیست و سوم قطعیت یافته و به امضای امام عصر (عج) می‌رسد: «امام صادق (ع) فرمود: تقدیر در شب نوزدهم، و استقرار آن در شب بیست و یکم است و در شب بیست و سوم قطعیت می‌یابد و امضا می‌شود.»

شب قدر در طی سال به چهار شب اطلاق شده که اوّلین آنها شب نیمهٔ شعبان و بعد شب‌های ۱۹ و ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک است، همچنین بنا بر قولی، شب ۲۷ را هم به شب‌های قدر اضافه می‌کنند و مرحوم سید، شب عید فطر را نیز نازل‌منزلهٔ شب قدر می‌داند.

روایت، روزه در کنار سکوت قرار داده شده است. البته مراد روایت از سکوت این نیست که اصلاً سخن گفته نشود؛ بلکه منظور کنترل زبان است و اینکه از صحبت‌های زائد و بگو مگوهای بی‌حاصل پرهیز شود: «و آنان که از (هر گفتار و کردارِ) بیهوده و بی‌فایده روی‌گردانند»