بریده‌هایی از کتاب نگاهی به رابطه‌ عبد و مولا

می‌ارزد انسان کلاً گناه را کنار بگذارد تا این رابطه را کشف کند. اگر گفتند: «خارج از نماز هم گناه نکن، حرف‌های خدا را گوش بده بلکه این رابطه را کشف کنی»، به‌خدا قسم می‌ارزد. بی‌خیال گناه شو، ولش کن بگو: «می‌خواهم این رابطه را کشف کنم. می‌دانم این رابطه دل می‌برد.»

خوبی یکی از نتایج ارتباط با خداست، نه هدف ارتباط با خدا. اگر کسی با خدا ارتباط پیدا کرد، خودبه‌خود خوب هم می‌شود. اینکه کسی بگوید: «من می‌خواهم با خدا رابطه داشته باشم تا معتاد نشوم» این خیلی حرف زشتی است، شبیه کفر است! کسی که هدف نهایی خود از ارتباط با خدا را خوب شدن قرار داده هم، تقریباً چنین حالتی دارد. رابطه با خدا هزاران فایده دارد که یکی از آنها خوب‌شدن اخلاق تو است.

رابطۀ با پروردگار یکی از روابطی است که من به عنوان یک انسان به این رابطه نیازمندم و باید در ظرف این رابطه هویت خودم را بیابم. اگر کسی خودش را بر اساس این رابطه تعریف نکرده باشد، هویت خودش را گم کرده است. او هر چه می‌خواهد دربارۀ خود بگوید فرقی نمی‌کند، هنوز به حقیقت خودش نرسیده است. تا انسان خودش را به عنوان عبدی که مرتبط است با مولای خود، تعریف نکند و خودش را تحت عناوین دیگری بشناسد، به تعریف دقیقی از خود دست نیافته است.

هستۀ اتم را در نیروگاه می‌شکافند و از آن برق تولید می‌کنند، اما اگر آن را در خارج از نیروگاه بشکافند همه جا را تخریب می‌کند. اراده‌ها و خلاقیت‌های انسان هم اگر در دالان عبودیت انفجار پیدا کنند و آزاد شوند باعث رشد و ترقی انسان می‌شوند و الا انسان را به حضیض ذلت و بیچارگی می‌کشانند.

چه فایده‌ای دارد کسی بنشیند و با فرض اینکه جاذبه زمین وجود ندارد برای خودش برنامه‌ریزی کند؟ یا مثلاً بگوید که من باید فکر کنم که آیا جاذبه زمین را بپذیرم یا نه؟! این که دیگر به انتخاب شما بستگی ندارد. کسی این‌گونه با حقایق عالم برخورد نمی‌کند. عبدبودن ما هم همانند قانون جاذبۀ زمین است و به انتخاب ما ربطی ندارد. ما بایستی نسبت به اذن الهی تواضع داشته باشیم. این ما نیستیم که خدا را انتخاب می‌کنیم این خداست که زمانی که ما را خلق کرده، ما را برای بندگی خود انتخاب کرده است.

اگر انسان عبد شد به آسودگی و آرامش می‌رسد. آرامشی که بشر امروز دربه‌در به دنبالش می‌گردد تنها در عبودیت است. کسی که عبد شد، خلاص می‌شود، آسوده می‌شود. کسی که عبد شد دیگر چیزی نمی‌خواهد. ریشۀ نگرانی‌ها برای آینده با احساس عبودیت زده می‌شود. دیگر برای او فرقی نمی‌کند که به چه برسد.

خدا می‌گوید: «من دل تو را این‌گونه ساخته‌ام که جز با من آرام نمی‌شود. این دل ناآرام تو تنها در سایه ارتباط با من به ساحل آرامش می‌رسد و قرار پیدا می‌کند.»

عبادت یعنی قطع رابطه با دیگران و مقیم درِ خانۀ خدا شدن، برای رسیدن به آن رابطه نامرئی و مرموز؛ رابطه با خدا. عبادت راه برقراری این ارتباط است.

اصل نیاز به برقرار رابطه با خدا در هیچ‌کس ایجاد نمی‌شود، در وجود همه هست، منتهی باید آن را کشف کرد. انسان تا زمانی که این نیاز را کشف نکند و به آن پاسخ نگوید، بی‌قرارِ بی‌قرارِ بی‌قرار خواهد بود.

میزان استجابت به استعداد تو برمی‌گردد. بستگی دارد به اینکه تو چقدر عبد هستی. شاخص بیرونی هم ندارد که شما با خیال راحت اندازه‌گیری کنی که چقدر عبد هستی. یعنی اینکه عبدبودن چقدر در جان تو جاگرفته، خیلی وقت‌ها شاخص بیرونی و قابل اندازه‌گیری ندارد. در یکی ده درصد تحقق پیدا کرده، در یکی پنجاه درصد، در یکی نود درصد و در یکی هم صد درصد. اینجاهاست که بندگان خدا در تاریکی‌های نیمه شب دنبال خودشان می‌گردند. چون واضح نیست. اگر واضح بود می‌گفتیم مشخصاتش مثلاً دوتاست: اینکه دروغ نگوید و غیبت نکند، و کار تمام می‌شد ولی این‌گونه نیست، پنهان است.

وقتی که می‌خواهد حسابرسی کند، می‌گوید: «ببین جمع حسابت فلان‌قدر می‌شود، من چند سال تو را در بهشتم نگه دارم؟» قرآن خبر می‌دهد که زمان حسابرسی معلوم می‌شود یک لحظه هم نمی‌توانیم به بهشت وارد شویم و همه باید برویم جهنم. اما بعد می‌فرماید: «ولی یک حرکت‌هایی کردی که گرچه این حرکت‌هایت نه لایق ربوبیت ما بود، نه متناسب با عبودیت تو، اما من خدا هستم. لذا تو را به بهشت می‌برم.» این یعنی همان رحمت خدا که در آیه ۱۶ سوره مبارکه انعام آمده است.

چه برای خوب شدن و چه برای بد شدن، نیاز به اجازۀ او داری. ممکن است از این حرف تعجب کنید ولی خدا اجازه سقوط را هم به هر کسی نمی‌دهد.

جناب ابوذر نقل می‌کند که روزی رسول خدا (ص) به من فرمودند: «ای اباذر، چه بسا بنده‌ای معصیت خدا را انجام می‌دهد ولی به‌خاطر آن گناه وارد بهشت می‌شود.» پرسیدم: «چگونه چنین چیزی ممکن است؟» ایشان فرمودند: «این گناه همیشه در مقابل دیدگان او خواهد بود و پیوسته از آن توبه می‌کند و به سوی خدا می‌گریزد تا وارد بهشت می‌شود.»

انسان چیزهای متنوعی دوست دارد، پنهان‌ترین و اساسی‌ترین نیاز انسان که باید با تلاش بسیار آن را بیدار کرد، حسّ پرستش است.

عملیات عبادت و عملیات معصیت دو روی مثبت و منفی یک واقیعت هستند که سبب تعجیل یا تأخیر در تحقّق عبودیت در وجود انسان می‌شوند. یعنی یا عبودیت را در وجود انسان تقویت می‌کنند یا تضعیف. چرا گناه بد است؟ چون انسان را از دایره بندگی خدا خارج می‌کند. یعنی حال و هوای بندگی را از سر او بیرون می‌برد. کار خوب چرا خوب است؟ چون حقیقت عبودیت را در وجود انسان تقویت می‌کند. بر این اساس کار خوب آن کاری است که انسان را بنده‌تر بار بیاورد.

ولی تو عبد رحمان نشدی که با فروتنی راه بروی! عذرخواهی می‌کنم، بعضی از حیوانات هم با متانت و فروتنی راه می‌روند! تو می‌خواهی عبد خدا شوی که تازه شبیه بعضی از حیوانات رفتار کنی؟! ما می‌خواهیم از چیزی بالاتر از اخلاق صحبت کنم. بنا نیست تو رابطه با خدا داشته باشی تا شاخ نزنی، لگدپرانی نکنی و خلاصه آزارت به کسی نرسد. آیا کمال بشر در این است که مانند یک مورچه به کسی صدمه نزند؟ آیا رابطه با خدا می‌خواهد خرج این بشود؟

ما خدا را برای اینکه آدم‌های خوبی شویم نمی‌خواهیم. اصلاً مگر تو آفریده شده‌ای برای اینکه آدم خوبی شوی؟ خدا که فرشته‌ها را داشت، فرشته‌ها خوب‌تر از تو بودند. البته این به معنای انکار خوبی و خوب شدن نیست، ولی خوبی یکی از نتایج ارتباط با خداست، نه هدف ارتباط با خدا. اگر کسی با خدا ارتباط پیدا کرد، خودبه‌خود خوب هم می‌شود.

ما می‌خواهیم از چیزی بالاتر از اخلاق صحبت کنم.

حرف‌زدن از جهنم آثار تربیتی عجیبی دارد. اثر تربیتی جهنم از تقاضای بهشت هم بالاتر است. بعد از مدتی «کوچولوی خدا» می‌شوی. بعد از مدّتی احساس می‌کنی، مال خدا شده‌ای. «کوچولوی خدا» و «مال خدا شدن» تشبیه و تعبیرهای مناسبی برای عبد هستند.

البته اینجا استیحاش (وحشت) به معنای ترس نیست، بلکه وحشت در مقابل انس گرفتن است. یعنی کسی که با خدا چنان رابطه استواری برقرار می‌کند که با خدا مأنوس می‌شود، دیگر نمی‌تواند با کس دیگری انس بگیرد. او اگر با مردم هم ارتباط برقرار کند، از سر بزرگواری از دیگران استمالت و دلجویی می‌کند.