بریده‌هایی از کتاب خودمردم‌نگاری هویت دانشگاهی: چگونه هویت انسان ایرانی به‌ عنوان پژوهشگر یا انسان دانشگاهی شکل می‌گیرد؟

نوع تلقی‌ای که ما از رشته علمی، علم و رابطه بین محقق و رشته داریم، نقش تعیین‌کننده‌ای بر میزان و نوع فعالیت‌های پژوهشی و نگارشی ما دارد. برای من علوم اجتماعی چندین معنای متفاوت دارد. شاید شخصی‌ترین تلقی‌ام از این رشته، تلقی‌ای باشد که پیتر برگر از این علوم دارد و آن را «علوم فراغتی» می‌نامد. من از علوم اجتماعی به عنوان چهارچوبی برای خودشکوفایی و خودبیان‌گری استفاده می‌کنم. بیشتر دوست دارم نویسنده باشم تا دانشمند. برای من علوم اجتماعی چیزی شبیه رمان‌نویسی یا نقاشی و موزیک برای هنرمندان است.

برخی از چیزها از بدیهیات‌اند ولی تا زمانی که همین بدیهیات را تجربه نکنیم یا زمینه عینی درگیری آن‌ها را به دست نیاوریم، نمی‌توانیم آن‌ها را بفهمیم.

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ساختاری دانشگاه ایرانی این است که در آن سرمایه اداری و سیاسی اعضای هیئت علمی ارزش و بهای بسیار بیشتری از سرمایه معرفتی و فکری دارد. به همین دلیل بسیاری از اعضای هیئت علمی برای افزودن سرمایه اداری و سیاسی خود تلاش می‌کنند و نه سرمایه معرفتی و فکری. در این شرایط حتی ارتقای اعضای هیئت علمی نیز تابع سرمایه اداری و سیاسی آن‌هاست و نه سرمایه معرفتی و فکری. شما و من می‌دانیم که شرح و بیان این محیط چنان دشوار و پرهزینه است که این قلم از بیان دقیق و روشن آن عاجز است. همین مقدار می‌توانم اظهار کنم که تاکنون تلاش کرده‌ام مانند یک «شورشی محافظه‌کار» رفتار کنم! یعنی کسی که تلاش می‌کند با یکی به میخ و یکی به نعل زدن، هم برخی از رسوم رسمی دانشگاه را رعایت کند و هم بسیاری از آن‌ها را زیر پا بگذارد.

اشتباهی که خیلی از محققان و دانشجویان می‌کنند این است که برای رونق کسب‌وکارشان به دانشگاه می‌آیند. این افراد البته می‌توانند لیسانس و فوق لیسانس و حتی دکتری بگیرند ولی آن شخصیت علمی تأثیرگذاری مانند مهر محمدی نمی‌شوند که احترام جامعه علمی خود را برانگیزند. عبدالکریم سروش نقل می‌کند روزی نزد علامه بزرگوار دکتر سید جعفر شهیدی بودم و از انتشارات انقلاب اسلامی چکی به مبلغ پنجاه میلیون تومان بابت ترجمه کتاب نهج‌البلاغه برای ایشان آوردند. انتشارات می‌خواست به خاطر فروش زیاد کتاب نهج‌البلاغه حق‌الزحمه‌ای به مترجم آن بدهد. علامه شهیدی قراردادی با ناشر نبسته بودند. ایشان چک را نمی‌پذیرند و می‌گویند: «من نهج‌البلاغه را عاشقانه ترجمه کردم نه کاسبانه».

این حکایت عمومی شدن آموزش عالی و سهولت راه یافتن به دانشگاه چنان امروز گسترش یافته است که شاید غیر طبیعی بودن آن اصلاً به چشم نیاید.

استادان، خبرگان و افراد چیره‌دست معمولاً برای درست و ماهرانه انجام دادن کارها، نکته‌های ظریف و دقیقی را در نظر می‌گیرند که قابل انتقال و یاد دادن به دیگران نیست، ولی نقش تعیین‌کننده‌ای در انجام دادن کارها دارد. این نکته‌ها فن نیستند، زیرا فن به قواعدِ قابل یاد دادن و قابل انتقالِ روش انجام دادن کارها می‌گوییم؛ ازاین‌رو، این نکته‌های ظریف را «فوت کار» می‌نامیم. در زبان انگلیسی هم واژه trick (حقه) و گاهی نیز secret (راز) را برای فوت به کار می‌برند. یعنی چیزهایی به‌جز فن و تکنیک در روش انجام درست کارها وجود دارد که همه به آن‌ها آگاهی یا تسلط ندارند.

انسان و جوامع مسلمان به‌ندرت و به‌سختی توانسته‌اند از مسیر علوم اجتماعی به فهم و تحلیل جوامع خود دست یابند.

اشتباهی که خیلی از محققان و دانشجویان می‌کنند این است که برای رونق کسب‌وکارشان به دانشگاه می‌آیند. این افراد البته می‌توانند لیسانس و فوق لیسانس و حتی دکتری بگیرند ولی آن شخصیت علمی تأثیرگذاری مانند مهر محمدی نمی‌شوند که احترام جامعه علمی خود را برانگیزند

بی‌شک مهم‌ترین چیزی که نمی‌تواند انگیزه باشد کاسبی است. یعنی آن‌هایی که «نگاه ابزاری» به دانش‌آفرینی دارند یا فکر می‌کنند برای داشتن یک شغل یا درآمد می‌توانند یک کار خلاقانه بنویسند، اشتباه می‌کنند. هر نوشتنی که اصالت داشته باشد باید در آن پیوند قوی و طبیعی عاطفی و احساسی بین کار و دل وجود داشته باشد و آن انگیزه نمی‌تواند کاسبی باشد.

گفت‌وگو کردن هم نوعی پردازش نمادهاست؛ مثل نوشتن می‌ماند. اگر سقراطی بیندیشیم، سقراط می‌گفت اندیشیدن نوعی دیالوگ است. اندیشیدن این نیست که چشم‌ها را ببندیم و بگوییم «اوووم، ها پیدا کردم!»؛ نه، اندیشیدن از یک نوع فرایند بحث و گفت‌وگو به وجود می‌آید. بخش مهمی از نوشته‌ها در نتیجه مصاحبه‌های مطبوعاتی و میزگردهای تخصصی شکل گرفته است.

انسانی که پیشه‌اش تفکر است، حال چه در ادبیات یا فلسفه یا علوم اجتماعی یا هر چیز دیگری، باید زبان محاوره‌اش آکنده از مفاهیم و تعابیر و زبان فکری و رشته‌ای باشد.

کسانی که می‌خواهند نگارش و پژوهش فرهنگی کنند نباید تجربه‌های زندگی‌شان را کنار بگذارند. حذف تجربه‌های شخصی و زیستی، زندگی موجب سردی و بی‌مزه شدن لحن و گیرایی متن می‌شود؛ همچنین حذف این تجربه‌ها فرصت نگارش خلاقه را نیز از نویسنده می‌گیرد. اگر می‌خواهیم دانشی اصیل تولید کنیم که لذت‌بخش باشد و حرفی تازه برای گفتن داشته باشد، باید از خودمان شروع کنیم. هر فردی نماینده گروه و فرهنگی است که در آن بزرگ شده و زندگی کرده است.

محققان وقتی موفق شده‌اند که تجربه‌هایشان را مبنای تولید علم قرار داده‌اند. اصلی‌ترین دانش‌ها از درون زندگی آدم‌ها برمی‌خیزد.

محقق وقتی می‌تواند محقق باشد که به خود و زندگی‌اش بیندیشد.

شخصی کردن موضوع تحقیق موجب لذت‌بخش شدن آن می‌شود. ما وقتی درباره خودمان می‌نویسیم از آن لذت بیشتری می‌بریم و حتی به آن عشق می‌ورزیم، زیرا این کار نوعی خودبیان‌گری و خودتوانمندسازی است.

نظریه‌ای به نام «آهان تئوری» وجود دارد. این نظریه به لحظه پی بردن به ایده‌ای تازه در ذهن ما اشاره دارد. من بارها این لحظه را تجربه کرده‌ام. نمی‌گویم من چیزی را کشف کرده‌ام که برای جامعه و دیگران ناشناخته بوده است، خیر؛ من در هنگام نوشتن به چیزهایی می‌رسم که برای خودم ناشناخته بوده‌اند و در نتیجه از نوشتن لذت می‌برم. لذت نوشتن و تحقیق کردن از جمله نکته‌هایی است که کمتر درباره آن به ما آموزش می‌دهند.

رهیافت و تخیل چیزی است که به نوشته‌ها و شخصیت فکری ما هویت و انسجام می‌بخشد. عده‌ای از دوستان می‌گویند که چرا تمام نیرویم را در زمینه یک موضوع واحد متمرکز نمی‌کنم. به اعتقاد این دوستان تخصص یعنی تمرکز نیروی فکری بر موضوعی واحد. ولی تخصص این نیست که روی یک موضوع مشخص کار کنیم، تخصص همان رویکرد و تخیل است. اگر آن رویکرد را نداشته باشیم حتی اگر روی موضوع خاصی کار کنیم، متخصص نیستیم. رویکرد و دستگاه مفهومی است که تخصص را می‌سازد.

متنی مؤلف دارد که بتوان از سبک نوشتار یا محتوای آن تشخیص داد نوشته به چه کسی یا کدام جریان اندیشه تعلق دارد. بسیاری از نوشته‌های علمی  پژوهشی امروزی در ایران چنین ویژگی‌ای ندارند. این نوع نوشته‌ها هر روز بیشتر و بیشتر و خوانندگان واقعی آن‌ها هر روز کمتر و کمتر می‌شود. با قاطعیت باید گفت بسیاری از این‌گونه مقالات دانشگاهی  اگر نگوییم اکثر آن‌ها   جز برای ارتقای مرتبه اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها سودمندی دیگری ندارند.

خودمردم‌نگاری روشی است که در آن محقق با تکیه بر تجربه‌های زیستی و شخصی‌اش و با کمک مفاهیم علوم اجتماعی، برخی موضوع‌ها و ابعاد زندگی‌اش را تجزیه و تحلیل می‌کند. در این روش هدف شرح و توصیف خودزندگینامه محقق نیست، بلکه از خودزندگینامه محقق به عنوان قالب روش شناختی برای توضیح و تفسیر فرهنگ و جامعه استفاده می‌شود. اتواتنوگرافی را محقق هنگامی که در جامعه خودش مردم‌نگاری می‌کند به کار می‌برد (Angrosino, ۲۰۰۷, P. ۶۵).

واقعیت این است که روشنفکران و دانشگاهیان در تمام جوامع و به‌ویژه در جوامعی مثل ایران بخش مهمی از تجربه‌های فکری‌شان را هنگام ارائه خدمات کارشناسی و ایفای نقش «مشاور دولت» به دست می‌آورند. دانشگاهیان کشورهای در حال توسعه نه‌تنها برای تأمین نیازهای مادی زندگی‌شان، بلکه برای کمک به توسعه جامعه و دست یافتن به فرصت‌هایی برای تمرین کارهای فکری، ناگزیر باید با دولت‌ها همکاری کنند