بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

انسان با آرمان‌های بزرگش بزرگ می‌شود و با آرزوهای کوچکش حقیر خواهد شد. اگر می‌خواهیم بزرگ باشیم تا بزرگی بازی درنیاوریم، باید آرمان‌ها و آرزوهای بزرگ در سر بپرورانیم و آرزوهای کوچک را از دل بیرون کنیم. باید فرزندان خود را تحقیر نکنیم تا در آینده تکبّر نورزند. نباید اطرافیان خود را وادار کنیم تا بخواهند خود را برای ما اثبات کنند و یا لازم ببینند برای حفظ احترام خود در نزد ما، تکبّر بورزند. ما خودمان گرامیشان بداریم.

رسول خدا (ص) در وصیتش به ابوذر می‌فرمایند: «گاهی انسان به واسطهٔ گناهی به بهشت داخل می‌شود.» ابوذر از رسول خدا (ص) می‌پرسد: «چطور چنین چیزی ممکن است؟» حضرت می‌فرمایند: «وقتی گناه موجب شود که انسان بفهمد در اعماق وجودش چه خبر است و عیوب خود را شناخته و درمان کند، این مایهٔ بهشت رفتنش خواهد شد.»

اساساً انسان بدون زجر کشیدن بزرگ نمی‌شود. بنای کارِ دنیا هم بر این قرار دارد که ما در سختی و رنج قرار بگیریم تا «سعهٔ وجودی» پیدا کنیم و عظمت و بزرگی را از راه درستش به دست آوریم. لذا بهتر است این واقعیت را بپذیریم، از اوهام و خیالاتِ خام خارج شویم و در پی رفاه و آسایش دنیایی نباشیم. این مطلب را که سختی‌ها انسان‌ساز هستند و بزرگواری به انسان می‌دهند، همه می‌فهمند و نیازی به استدلال ندارد. اصولاً راحت‌طلبی و رفاه‌طلبی نابجا و بیش از حد، یکی از عوامل هرزگی و گناه است. راحت‌طلبی و رفاه‌زدگی مانند آب دریا شور است و هر چقدر از آن بنوشیم، تشنه‌تر می‌شویم. خوب که تأمل کنیم، می‌توانیم بگوییم راحت‌طلبی و رفاه‌زدگی در نهایت به تکبّر می‌انجامد.

مثالِ مهم تکبّر به ولی‌ّ‌خدا ابلیس است که داستان خلقت انسان با آن آغاز شد: «إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی وَ اسْتَکبرَ» مگر می‌شود چنین موضوعی را یک مسألهٔ فرعی دانست؟ شبیه یک فیلم سینمایی که در آغاز شمایی از کل آنچه بناست در طول داستان اتفاق بیفتد، به صورت نمادین در یک حادثه‌ای نشان داده شده یا محور اصلی داستان معرفی می‌شود، گویی خداوند می‌خواهد به ما بگوید محور داستان حیات بشر تکبّری است که به ولی‌خدا می‌شود.

از امام صادق (ع) پرسیدند: «کمترین درجهٔ الحاد و کفر چیست؟» ایشان فرمود: «کمترین مرتبهٔ الحاد، کبر است.» به این ترتیب، کسانی که اهل تکبّر هستند، در واقع به درجه‌ای از کفر و الحاد رسیده‌اند.

باید تلاش کنیم تا به داشتن خداوند عزیز عزتمند شویم و با کمک دارایی «عظمت روحی» از تعظیم دیگران مستغنی گردیم و الا همیشه گدای احترام دیگران باقی می‌مانیم.

تکبّر یعنی خود را بزرگ پنداشتن؛ و بزرگی پوشالی خود را دوست داشتن؛ و برای حفظ آن، با خوبی‌ها و خوبان عالم جنگیدن؛ و بزرگ‌تر از خود را تحمل نکردن. تکبّر یعنی یکی از اینها و یا همهٔ اینها.

حسادت همچون خوره، ایمان را نابود می‌کند. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «إِنَّ الْحَسَدَ یأْکلُ الْإِیمَانَ، کمَا تَأْکلُ النَّارُ الْحَطَبَ؛ حسادت ایمان را می‌خورد (و از بین می‌برد) همان‌گونه که آتش هیزم را می‌سوزاند.»

هر کس احساس می‌کند ایمانش ضعیف است و بی‌دلیل میزان معنویتش پائین است، یکی از کارهایی که باید انجام دهد این است که به قلب خود مراجعه کند و آن را از حیث وجود یا عدم وجود حسادت دقیقاً بررسی نماید.

دلایل بی‌رحمی می‌تواند متعدّد باشد، ولی ریشه اصلی‌اش خودخواهی افراطی است.

دلیل دیگر پنهان ماندن برخی عیوب در وجود انسان، «ترس از یأس» است. یعنی بعضی‌ها به‌خاطرِ ترس از بدبختی یا ترس از اینکه نتوانند خود را اصلاح کنند، عیوب خود را نگاه نمی‌کنند. از اینکه واقعیتِ وجود خود را ببینند، در هراسند، چون می‌ترسند با نگاه‌کردن به واقعیت‌های درونی خویش و دیدن عیوبِ خود، دچار یأس شوند. ابلیس هم برای مأیوس کردنِ انسان همیشه آماده است. اساساً یکی از ترفندهای اصلی ابلیس همین «مأیوس» کردن است.

علاقه‌های انسان اندیشهٔ او را رهبری کرده و برخی تصورات و تفکرات را به او تحمیل می‌کنند.

حتی اگر واقعاً عیبی در درون ما نیست و ما را به آن متهم می‌کنند، شرط عقل و سلامت دل آن است که ولو موقتاً هم که شده، آن را بپذیریم.

خانهٔ تودرتو و باعظمتِ قلبِ انسان، پَستوهایی دارد که می‌تواند اُموری را در خود پنهان کند.

اگر عیوب روحی خود را کم کنیم خوبی‌هایمان رو خواهد آمد.

پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «بِئس العَبدُ، عَبدٌ تَجَبَّرَ وَ اختالَ، و نَسِی الکبیرَ المُتَعالَ؛ بدترین بنده، بنده‌ای است که ستمگری و سرکشی کرده، و خداوند بزرگ و متعال را فراموش می‌کند.» گویی تلازمی بین فراموش کردن کبریایی خداوند بزرگ و تکبّر وجود دارد

خداوند متعال هم می‌فرمایند که خواندن نماز برای آدم‌ها سخت است، مگر آنکه به خشوع رسیده باشند: «وَ إِنَّها لَکبیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخاشِعینَ؛ و به درستی که نماز سخت است مگر برای خاشعان.»

امیرالمؤمنین علی (ع) فرموده‌اند: «فَرَضَ اللّه الصَّلَاةَ تَنْزِیهاً عَنِ الْکبْر؛ خداوند نماز را برای دوری از کبر، واجب کرده است.»

اصلاً دعا کردن و استغاثه به درگاه پروردگار تکبّر را از دل زائل می‌کند. گاهی طرح درخواست‌های کوچک و نیازهای سطحی در بارگاه خداوند متعال، برای انسان تواضع به ارمغان می‌آورد؛ تواضعی که به آن بیشتر از رفع حوائجمان نیاز داریم. به همین دلیل است که خدای متعال به حضرت موسی (ع) وحی کرد که حتی نمک طعامت را هم از ما بخواه.

انسان با آرمان‌های بزرگش بزرگ می‌شود و با آرزوهای کوچکش حقیر خواهد شد.